​​​​​​​Havoga sovurilgan pullar - sovetlarning o‘zini oqlamagan yana bir loyihasi

SSSR tarixiga nazar solinsa, bu davlatda xorijliklardan o‘zlashtirilib ishlab chiqarilgan turli texnikalar – avtomobillar, samolyotlar, xalq xo‘jaligida foydalanilgan turli buyumlar juda ko‘p.

Jumladan, Opel Kadett K 38 avtomobili “Moskvich”, Ford B avtomobili M-1, Fiat modellari “Jiguli” (o‘zaro hamkorlik doirasida), Fiat-600 va NSU Prinz IV avtomobillari “Zaporojyets”, Ford Falcon avtomobili “Volga” GAZ-24 nomi bilan, Jeep Forward Control avtomobili esa UAZ nomi ishlab chiqarilgan.

1960-yillar boshida G‘arb davlatlari tovushdan tez uchuvchi yo‘lovchi samolyoti ustida ish boshlaganda sovetlar ham shunday qilishadi.

Keyinroq AQSh ko‘p marta foydalansa bo‘ladigan kosmik kema yaratish loyihasi ustida ishlayotganda sovetlar ham “Buran” kosmik kemasini yaratish uchun harakatga tushadi.

Sovetlar AQShdan ortda qolmaslik uchun harakat qilarkan, juda katta mablag‘lar sarflab yuborilayotgan turli loyihalar tezda barbod bo‘lardi.

Masalan, yevropaliklarning tovushdan tez uchuvchi “Konkord” samolyotiga muqobil tarzda tayyorlangan 20 ta Tu-144 samolyotidan bittasi bor-yo‘g‘i ikki yil parvoz qiladi.

Oqibatda bu samolyotlarning barchasi yaroqsizga chiqadi va aviatsiya bilim yurtlari hamda muzeylarga topshirib yuboriladi. Shu tariqa Tu-144 uchun sarflangan milliardlab dollar pullar havoga uchadi.

Amerikaning ko‘p marta foydalansa bo‘ladigan kosmik kemalaridan ko‘chirib tayyorlangan «Buran»ning taqdiri ham shunday kechadi. Kosmik kema bir marta uchadi va unda nosozlik kuzatiladi. Shundan so‘ng “Buran” boshqa uchmaydi va hozir zanglagan holda qayerdadir yotibdi.

Sovetlarning o‘zlari ham nimadir yaratishga urinishgan. Biroq loyihalarning birontasi muvaffaqiyatli chiqmagan va o‘zini oqlamagan.

Jumladan, 1970-yillarda loyihalashtirilgan “Lun” ekranoplani bilan ham shunday bo‘lgan. Bir necha milliard dollar sarflangan loyiha muvaffaqiyatsiz yakunlangan va hozirda bu ekranoplan Dog‘istonda muzey eksponati sifatida turibdi.

Sovetlarning yana bir “o‘xshamagan” loyihasi VVA-14 deb nomlanadi. Bu texnika ham «Lun» ekranoplaniga o‘xshash bo‘lib, ham suvda suzadigan, ham havoda uchadigan transport bo‘lishi kerak edi.

Loyiha tarixi

1955 yilda kelib chiqishi italiyalik bo‘lgan sovet aviakonstruktori Robert Bartini A-55 nomi bilan atalgan uchuvchi qayiq loyihasini tayyorlaydi.

Loyiha Moskvani qiziqtirib qo‘ygach aviakonstruktor suvda suzadigan va ucha oladigan 40 dan oshiq transport loyihalarini tayyorlaydi.

O‘shanda loyihalarning xarakteristikasi yozilgan hujjat 40 tomdan oshadi. Loyihalar orasida A-55, A-57, Ye-57, R-57, F-57 kabi gidrosamolyotlar chizmalari ham bor edi.

Bir necha yil loyihalar bilan shug‘ullangan Bartini 1960-yillar birinchi yarmidan boshlab ularni amalga oshirishga kirishadi.

U eng avval MBA-62 rusumli gidrosamolyotni tayyorlaydi. Bu samolyot sinovlardan muvaffaqiyatli o‘tadi. Biroq sovetlar yanada mukammalroq gidrosamolyot tayyorlanishini xohlashardi. Shundan so‘ng Bartini VVA-14 loyihasi ustida ishlay boshlaydi.

Samolyot nomi “vertikalno vzletayushchaya amfibiya” (vertikal uchuvchi amfibiya) so‘zlarining qisqartmasidan olingandi.

VVA-14 ning birinchi nusxasi 1970-yillar o‘rtalarida tayyor bo‘ladi. Uning ko‘rinishi ulkan toshbaqani eslatib yuborardi.

Ekranoplanning ilk sinov parvozi 1972 yilda bo‘lib o‘tadi. Bir soat davom etgan parvozda uning kamchiliklari ma’lum bo‘ladi. Sinov parvozlarining birinchi bosqichi 1973 yil yozgacha davom etadi. Shundan so‘ng ekranoplanda aniqlangan kamchiliklarni to‘g‘rilash ishlari boshlanadi.

1974 yilda Bartini vafot etadi va loyiha kelajagi so‘roq ostida qoladi. Bartinining yordamchilari hukumatdan VVA-14 bo‘yicha ishlarni davom ettirishga ruxsat olishadi.

1975 yilda sinov parvozlarining ikkinchi bosqichiga tayyorgarlik boshlanadi. O‘sha yili iyunda ekranoplan bir necha marta sinov parvozini amalga oshiradi. O‘shanda jami sinovlarda ekranoplan 103 soat parvoz qiladi.

Aerodinamika va yana bir nechta joylarida tuzatish ishlari olib borilganiga qaramasdan parvozda hech qanday o‘zgarish bo‘lmaydi.

Gap shundaki, sovet dvigatellari uncha mukammal emasdi. Shu sababli og‘ir vaznga ega bo‘lgan ekranoplanning havoga ko‘tarilishi qiyin, xavfsiz qo‘nish masalasi ham jiddiy muammo edi.

Hukumat komissiyasi nazorati ostida ilk rasmiy sinov 1976 yilda Azov dengizida o‘tkaziladi. O‘shanda ekranoplanning suvdan ko‘tarilishi, quruqlikka va dengizga qo‘nishini kuzatgan komissiya loyihaga salbiy xulosa beradi.

Komissiya xulosasida VVA-14 shu turdagi boshqa samolyotlar bilan raqobatlasha olmaydi, uni ishlab chiqarishga qo‘yish pulni behudaga sarflash bilan barobar deb yozilgan edi.

Shu tariqa ancha pul sarflangan loyiha barbod bo‘ladi. O‘shangacha VVA-14 dan ikki dona yasalgan edi.

VVA-14 ning texnik xususiyatlari

• Uzunligi – 25,97 metr;
• Balandligi – 6,79 metr;
• Qanotlarning uzunligi – 28,50 metr;
• Og‘irligi – 35,3 tonna;
• Maksimal og‘irligi – 52 tonna;
• Maksimal tezligi – soatiga 760 km;
• Maksimal uchish masofasi – 2 450 km;
• Ekipaj a’zolari soni – 3 kishi.

VVA-14 ekranoplanlarining keyingi taqdiri

1976 yilda loyiha to‘xtatilgan paytda ekranoplanlarning biri sinov parvozini amalga oshirgan, ikkinchisi yasalgan holda turgandi.

Loyiha to‘xtatilgandan so‘ng uning parvoz qilgan nusxasi uzoq yillar qarovsiz qolib ketadi. Oradan 10 yil o‘tgach 1986 yilda uni Harbiy-havo kuchlari muzeyiga topshirishga qaror qilishadi.

Ekranoplanni barjaga ortib Volga daryosi orqali Moskva viloyatidagi Turayevo portigacha olib borishadi. So‘ng amallab qirg‘oqqa chiqarishadi. Ekranoplan shu yerda 1 yildan oshiqroq qolib ketadi.

Bu davrda turli odamlar qarovsiz qolgan texnikaning ichidagi barcha narsalarini yechib ketishadi. Quruq fyuzelyajning o‘zi qoladi. Shundan so‘ng MI-26 vertolyoti yo‘g‘on trosslar yordamida uni Monino aeroportigacha olib boradi.

1988 yilda ekranoplan bo‘laklarga bo‘linadi va An-22 samolyoti yordamida Moninodagi muzeygacha yetkazib beriladi. Ochiq havoda u zanglab yotaveradi. Samolyot bo‘laklarini o‘z o‘rniga qo‘yishning imkoni bo‘lmaydi.

2000-yillar boshlarida ekranoplanning bo‘yoqlari tamomila ko‘chib ketadi. Hozirgi kunda ekranoplan bo‘laklarga bo‘lingan holda Moninodagi muzeyda turibdi.

Ekranoplanning parvoz qilishga ulgurmagan ikkinchi nusxasi bir necha yil Taganrogdagi zavodda turadi. SSSR parchalanib ketgandan so‘ng uni bo‘laklarga bo‘lib, metallolomga topshirib yuborishadi.

Shu tariqa noyob gidrosamolyotning bir nusxasi saqlab qolinadi. So‘nggi yillarda uning qanotlarini va boshqa bo‘laklarini o‘z o‘rniga qo‘yish bo‘yicha ko‘ngillilar guruhi ish olib bormoqda. Biroq bu oson bo‘lmayapti.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.