Бизнес, “Челси” ва сиёсат: Абрамович Чукоткадан Лондонга қадар

“Челси” футбол клуби хариди ортидан дунё диққат марказига тушган Роман Абрамович сўнгги йилларда анча “камтарона” ҳаёт кечираётганди. Аммо Туркияда бўлиб ўтган Россия-Украина музокараларида қатнашгани, ҳатто президент Эрдўған билан суҳбатлашгани ортидан яна кўпчилик тилига тушди. Бир вақтлар “Чукоткани бошлиғи” дея ном олган губернатор, йўқ жойдан пул топишнинг уддасидан чиққан бизнесмен қандай қилиб сиёсатга аралашиб қолгани кўпчиликка қизиқ.

Бойлик сари илк қадамлар

Абрамович жуда устомон бўлса-да, бойлигини ақли ва айёрлиги билан ўзи топган. Яъни у мерос олмаган, кутилмаган омад устидан чиқмаган. 1987 йилда, 21 ёшида у фаолиятини механикликдан бошлайди. 80-йиллар охирида “Уют” номли кооператив очади ва елим ўйинчоқлар ишлаб чиқаришни йўлга қўяди. Маълум маблағга эга бўлгач, улгуржи олди-сотдига аралашади. 90-йиллар бошида эса нефть соҳасига қизиқиш билдиради ва дастлаб воситачилик билан шуғулланади. Бу вақтда у Борис Березовский билан танишади ва нефтни қазиб олишдан бошлаб тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришгача бўлган жараённи “Сибнефть” комплексида ягона занжирга бирлаштиришни таклиф этади. Бу компания Ельцин фармонига кўра таъсис этилганди ва бу пайтга келиб президент оиласига яқинлашиб олган Абрамович арзимаган 18,8 млн доллар шахсий капитали бўлгани ҳолда “Сибнефть”ни 240 млн долларга сотиб олишга эришади. Айрим маълумотларга кўра харид қиймати бор-йўғи 100 млн доллар бўлган. Лекин шуниси аниқки, “Сибнефть”нинг ўша пайтдаги баҳоси 2,7 млрд доллардан кам бўлмаган. Чунки 2000 йилга келиб бу компания йилига 3 млрд долларлик нефть қазиб олишга эришади.

Бундан кейин Абрамович яна қатор лойиҳаларни муваффақиятли амалга оширади. Хусусан алюминий бизнесига жиддий аралашади ва қатор рақобатчиларини синдиради. Бизнесменнинг ортидан ҳамиша терговлар, суриштирувлар олиб борилса-да, доим сувдан қуруқ чиқишни уддалаган. У ҳатто 1998 йилда Россияда юз берган дефолт сабабчиларидан бири сифатида ҳам танқидга учрайди.

Қизиғи, 1998 йилдаги дефолт Абрамович учун кутилмаган натижа билан тугайди – 1999 йилдаёқ у миллиардер мақомини олади. 1,4 млрд доллар билан нуфузли рейтингга кира олган олигархни энди тўхтатиб бўлмасди. 1999 йил яна бир муҳим жиҳат билан ёдда қолган: ўзи ва бизнесини ҳимоялаш учун сиёсий қалқон яратиш мақсадида Абрамович Россия давлат думаси III чақириғига Чукотка сайлов округидан депутат бўлиб сайланиб олади. Айнан мана шу ҳудудда унинг қатор фирмалари рўйхатдан ўтганди. Вақт келиб Чукоткага боғлиқлик унинг ҳаётида кескин бурилиш ясайди.

Яҳудий, украин ва энди португал

Онаси асли украиналик, отаси эса яҳудий бўлган Роман 1966 йилда Саратовда туғилган. Унинг ўсмирлиги Коми ўлкасида, Ухта шаҳрида ўтган. Маълум муддат Москвада, амакиси Абрамнинг уйида ҳам яшайди ва мактабда ўқийди.

У ҳеч қачон яҳудийлигини яширмаган ва бу миллат вакиллари орасида меценат сифатида унинг обрўси катта. 2018 йилда Абрамович 20 йил давомида бутун дунёдаги яҳудийлар жамоаларига 500 млн доллар хайрия қилган.

Пулни Россияда топган, асосий умри Буюк Британия ва Исроилда ўтадиган бизнесмен 2021 йилда Португалия фуқаросига айланиб олгани кўпчилик учун кутилмаган ҳол бўлди. Бу давлат тергов органлари бу масалада ҳатто суриштирув ўтказишга ҳам улгуришди. Натижа эса ҳар доимгидек.

Бойлиги миқдори

Абрамовичнинг бойлиги Россиянинг дунё ҳамжамиятидаги ўрни сингари ўзгарувчан. Шундай вақтлар бўлганки, у бойлик ва ҳашамат макони бўлган Англиянинг барча бойларини ортда қолдира олган. Яна шундай даврлар кечганки, дунё бойлари рўйхатининг дастлабки саҳифасида умуман кўринмай қолган.

Бойлик пойгасида Абрамовичнинг энг эътиборга молик қадамлари қуйидагича:

1. 2007 йилда, хотини Ирина билан ажрашувга қарамай у 10,8 млрд фунт стерлинг билан Англия бойлари рўйхатида иккинчи ўринни эгаллаган. Биринчи ўринда 19,25 млрд эгаси, ҳинд бизнесмени Лакшми Миттал қайд этилгани, бу рейтингни тузган The Sunday Times нашри эгаси Руперт Мердокнинг ўзи рўйхатга кира олмагани, шунча бойлиги бўлган қиролича Елизавета 320 млн фунт стерлинг билан бор-йўғи 229-ўринни эгаллагани катта можароларни келтириб чиқарганди;

2. 2008 йилнинг апрелида, яъни бутунжаҳон молиявий инқирозидан олдин унинг бойлиги чўққисига чиққан – Forbes талқинида 29,5 млрд доллар;

3. 2009 йилнинг мартида дунё бойлари ўртасида 51-ўринда, Россияда эса Михаил Прохоровдан кейин 2-ўринда қайд этилган. Бу пайтда унинг бойлиги 8,5 млрд доллар эди;

4. 2010 йилда 11,2 млрд доллар билан Россияда 5-ўринни эгаллайди;

5. Айни пайтда унинг бойлиги 7,2 млдр долларга тенглиги айтилади.

Абрамовичга “Челси” нега керак эди?

2003 йилда Абрамович инқироз ёқасида турган “Челси” футбол клубини сотиб олади. Бунинг учун у 140 млн фунт стерлинг (рақамни эслаб қолинг) сармоя киритади. Клубнинг қарзларини тўлаган ва моддий-техник база, футболчилар ва маркетингга жиддий маблағ сарфлаган Абрамович жуда машҳур бўлиб кетди. Россияликлар уни пулни бегона қилишда, ўз давлати спортига тикмасликда айблашди. Лекин бу тўғри эмасди, Роман Аркадьевич “Челси”дан олдин ЦСКАни сотиб олишга уринган, аммо бунга йўл қўйишмаганди.

Ана шундан кейин АПЛдаги курашлар бутунлай бошқача тус ола кетди. Бу пайтда кучли тўртлик дея “МЮ”, “Арсенал”, “Ливерпуль” ва “Челси” тушунилган бўлса, 4-5 йил ичидаёқ тўртлик тушунчаси ҳам сусайиб, ҳақиқий кураш “Манчестер Юнайтед” ва “Челси” ўртасида кеча бошлади. Бу пойганинг чўққиси 2008 йилдаги “Чемпионлар лигаси” финалида кузатилди.

Бу ўйинда ютқазган “Челси” барибир ўз мақсадига эришди ва 2012 йилда “Бавария”ни пенальтилар сериясида енгиб, Европада тенгсиз мақомига эришди.

Абрамовичга “Челси” нега кераклиги бўйича жуда кучли тахмин бор: маълумки Абрамович кўп уринишларга қарамай Англия фуқаролигини ва зодагонлик мақомини ололмаган. Лондоннинг Челси ҳудуди ва клуби эса айнан шу зодагонлар маркази ҳисобланади. Клуб харидидан сўнг Абрамович имзоси ёнига “Челси” соҳиби” деган жумла қўшишни одат қилган.

Сўнгги воқеалар фонида, Россияга киритилган санкциялар чоғида Абрамович “Челси”ни сотишини ва тушган маблағни хайрия мақсадларига сарфлашини эълон қилди. Харид қиймати 3-4 млрд фунт стерлингга баҳоланмоқда. Аммо бу савдо Англия тақиқлари туфайли амалга ошмай турибди.

Чукотка бошлиғи

Русларнинг “Чукотка бошлиғи” деган қадимий фильми бор. Абрамовичнинг Чукоткага губернатор сифатида тайинланишини кўп жиҳатдан шу фильм қаҳрамонининг ҳаракатларига ўхшатишади. Аслида унинг Чукотка губернаторига айланиши ҳам қизиқ тарихга эга. 2000 йилгача, яъни ҳукумат тепасига Путин келгунига қадар Абрамович аксарият бизнесини Чукотка ҳудудида рўйхатдан ўтказганди. Унинг жуда кам солиқ тўлаши туфайли ўтказилган текширувлар ҳеч қандай самара бермайди – ҳаммаси қонуний қилинганди. Гап шундаки чекка ҳудудларда бизнес юритишга имтиёзлар берилган, агар таъсисчи ва фирмалар эгалари ногиронлар бўлса, солиқлар минимал даражага тушиб қоларди. Абрамович мана шу жиҳатлардан усталик билан фойдаланиб келарди ва уни ҳеч қандай жавобгарликка тортиб бўлмасди.

Ундан ҳам айёр Путин зўр усулни қўллайди – Абрамовични “Ҳудудни яхши билувчи инсон, маҳаллий депутат” сифатида Чукоткага губернатор қилиб тайинлайди. Роман Абрамович ўзига хос “сургун” моҳиятини яхши тушунар, бу пайтда ўнлаб миллиардларни ўйнатиб юрадиган ўнлаб олигархларнинг “шохи синдирилган” эди. Абрамович Чукотка учун ўзининг ҳам, бизнесининг ҳам маблағини аямайди – уйлар, баланд бинолар қуради, инфратузилмани яхшилайди, шаҳарлар бутунлай бошқа қиёфага киради. Ҳалигача чукчалар Абрамовични шараф билан эслайдилар.

Абрамович Чукоткадаги фаолиятини 2008 йилда якунлайди.

Қандай қилиб катта сиёсатда?

Абрамовичнинг Туркиядаги музокараларда қатнашиши кўпчиликда саволлар туғдирди: у бу йирик даврада қандай мақом ва мақсадда юрибди? Айниқса Эрдўған билан ҳам бемалол гаплашаётгани унга маълум ваколатлар берилганини англатиб турарди. Тез орада ҳаммаси маълум бўлди: Путиннинг матбуот котиби Песков “Роман Абрамович томонлар ўртасидаги баъзи алоқалар ўрнатилишида иштирок этган, аммо у делегациянинг расмий вакили ҳисобланмайди. Россия номидан Абрамович ҳам Истанбулдаги музокараларда қатнашмоқда. Бундай музокараларда иштирок этиш учун икки томоннинг розилиги керак бўлади. Абрамович бундай розиликни олган”, дея изоҳ берди.

Умуман, Абрамович Россия-Украина зиддияти бошланганидан бери анча фаоллашиб қолган, қатор музокараларда иштирок этганди. Бу унинг “Сирли кардинал”лардан бири эканлигига ишора бўлса ажаб эмас.

Аброр Зоҳидов тайёрлади.