AQShda favqulodda holat: Tramp butun dunyoga savdo urushi e’lon qildi

Donald Tramp ikkinchi prezidentlik muddatining asosiy voqeasiga ikki oydan ko‘proq tayyorgarlik ko‘rganidan so‘ng butun dunyo bilan savdo urushini boshladi. Oq uyning Atirgul bog‘idagi tantanali marosimda Tramp 2 aprelni «Amerika ozodligi kuni» deb e’lon qildi va AQShga tovarlar importiga o‘tgan asr boshidan beri misli ko‘rilmagan yalpi bojlar joriy etishini e’lon qildi.

Trampning fikricha, savdodagi to‘siqlar do‘stlar va dushmanlarni unga pul va hudud bo‘yicha yon berishga majbur qiladi. Iqtisodchilar ogohlantirishicha, endi hamma uchun, jumladan, Tramp joriy qilgan import solig‘ini to‘laydigan amerikaliklar uchun ham yashash qiyinroq bo‘ladi.

«Bugun ozodlik kuni. Bu Amerika tarixidagi eng muhim kunlardan biri, bu – Amerika iqtisodiy mustaqilligi deklaratsiyasi. Biz Amerikani yana buyuk va boy qilamiz. Mamlakatimizni 50 yildan ortiq vaqt davomida talon-toroj qilishdi. Endi bunaqasi ketmaydi», – dedi Tramp.

Tramp o‘z farmoni bilan Xitoyga 34 foiz, Yevropa Ittifoqi mamlakatlariga 20 foiz, Yaponiyaga 24 foiz, Hindistonga 26 foizlik «javob» tariflarini joriy qilgan (bu bojlar O‘zbekiston uchun 10 foizni tashkil etadi).

Bojlar Rossiya tovarlariga nisbatan tatbiq etilmaydi. Bu Rossiya bilan savdo aylanmasi minimum darajada ekani bilan tushuntirilgan.

Qashshoq mamlakatlar an’anaviy ravishda budjetga daromadlarni yig‘ishda soliqlardan ko‘ra import bojlariga ko‘proq tayanadi. Boy davlatlar esa aksincha – ularning o‘rtacha import tarifi bir necha foizdan oshmaydi. Trampning «javob» choralari natijasida AQSh endi Vetnam va Myanma kabi qashshoq mamlakatlardan import bojlarini 50 foizdan oladi.

Umuman olganda, hech bir mamlakat amerikaliklardan o‘z tovarlarini sotib olish uchun yig‘imlardan qochib qutula olmaydi – «minimal bazaviy tarif» 10 foizni tashkil etadi. Umumiy boj 5 apreldan, oshirilganlari 9 apreldan kuchga kiradi.

Biroq, bularning barchasi ertaga o‘zgarishi mumkin, bu holat bir necha bor Trampning tariflar bo‘yicha oldingi qarorlari bilan sodir bo‘lgan. U muzokaralarga tayyorligini, agar kimga yangi bojlar yoqmayotgan bo‘lsa, o‘zinikini bekor qilishni, keyin ko‘rish mumkinligini bildirdi.

Favqulodda choralar

Kongressni chetlab o‘tib, farmonlar bilan bojlarni joriy etish uchun Tramp milliy xavfsizlikka tahdidlar talqinini kengaytirdi va ular qatoriga AQSh savdo balansi taqchilligini ham kiritdi. «AQSh savdo balansining yirik va doimiy yillik taqchilligi ishlab chiqarish bazamizning zaiflashishiga, ilg‘or mahalliy ishlab chiqarish quvvatlarini ko‘paytirish uchun rag‘batlarning yo‘qligiga, eng muhim ta’minot zanjirlarining buzilishiga va mudofaa-sanoat bazamizning xorijiy dushmanlarga qaramligiga olib keldi», – deyiladi farmonda.

Shu asosda u favqulodda holat e’lon qildi, bu unga qonun chiqaruvchilar fikri bilan qiziqmasdan bojlarni joriy etish huquqini berdi.

AQSh – dunyoning eng yirik iqtisodiyoti bo‘lib, u bilan hamma savdo qilishni xohlaydi. Trampning fikricha, savdo hamkorlari Amerikadan pul ishlashadi, chunki ular Amerikadan sotib olganlaridan ko‘ra ko‘proq mahsulot sotishadi va ularning tariflari Amerika tariflaridan yuqori. Bugungi «javob» tariflari o‘yin qoidalarini tenglashtirishga qaratilgan, deydi u.

Trampning uchta asosiy nishoni – Yevropa Ittifoqi (dunyoning ikkinchi iqtisodiyoti), Xitoy (uchinchi) va Meksika bilan Kanada (qo‘shnilar va bojxona ittifoqi bo‘yicha hamkorlar). AQSh taqchil tovar aylanmasining katta qismi ularning hissasiga to‘g‘ri keladi. Amerika prezidenti ham o‘zining tarif g‘azabini aynan ularga qarshi qaratdi.

Ularning barchasi erkin savdo nol summali o‘yin emasligi va undan barcha ishtirokchilar yutishini, buni so‘nggi yarim asrdagi jahon iqtisodiyoti tarixi yaqqol ko‘rsatib berganini aytadi. Va endi ularning barchasi javob bojlarini joriy etishga tayyorgarlanmoqda, ammo hali ham kelishuvga erishishdan umid uzmagan.

Hozircha esa dunyo yangi reallikda uyg‘ondi, unda sayyoraning eng kuchli va boy mamlakati tarif to‘siqlari bilan boshqalardan ajralib turadi va o‘z farovonligi yo‘lida qo‘shnilarini xonavayron qilishga tayyor.

Bo‘lajak muzokaralardan keyin mamlakatlar Tramp bilan kelishishi yoki bahslashishidan keyin tariflar qanday o‘zgarishini oldindan aytib bo‘lmaydi. Biroq hozirning o‘zidayoq iqtisodchilar Trampning qaroriga ko‘ra, AQShda import tovarlariga o‘rtacha soliq hozirgi 3–4 foizdan 10–15 foizgacha oshishini taxmin qilishmoqda.

Taqqoslash uchun, Yevropa Ittifoqida hozir o‘rtacha boj – 5 foiz atrofida, Xitoyda – 7,5 foiz, Hindistonda – 17 foiz.

O‘rtacha ko‘rsatkich shifoxonadagi o‘rtacha harorat kabi juda shartli. Biroq, u Trampning bugun e’lon qilgan bojlari uning oldingi ko‘plab tarif tashabbuslari kabi o‘tkinchi injiqlik emas, balki yangi reallik bo‘lsa, jahon savdosi va dunyo farovonligining o‘sishiga qanday ta’sir ko‘rsatishini taxminan tushuntiradi.

Tramp birinchi muddatda ham, ikkinchi muddatning boshida ham turli mamlakatlar va tovarlarni import solig‘iga tortdi. Ammo bular u Amerikaning «tekinxo‘rlardan ozod bo‘lgan kuni»da Atirgul bog‘ida aytgan gaplar oldida arzimas gaplar edi.

Trampning fikricha, «javob» bojlari savdoda adolatni tiklaydi. Trampning jamoasi ushbu tariflarni u yanvar oyida Oq uyga qaytganidan beri tayyorlagan.

Agar birinchi muddatda Tramp asosan Xitoy bilan savdo urushini olib borgan bo‘lsa, bu safar asosiy raqibdan tashqari barcha asosiy do‘stlarini nishonga oldi.

«Tramp tariflarni sevadi»

Trampning fikricha, AQShning dushmanlari ham, ittifoqchilari ham Amerikadan sotib oladiganidan ko‘ra ko‘proq mahsulot sotish orqali foyda ko‘radi. Bojlar bunday importni cheklaydi va amerikalik ishlab chiqaruvchini qo‘llab-quvvatlaydi, daromad esa g‘aznachilikni to‘ldiradi hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish uchun soliqlarni kamaytirishga imkon beradi, deb ishonmoqda u va uning sheriklari.

Iqtisodchilarning aytishicha, bu savdo iqtisodiyotiga arxaik yondashuv bo‘lib, 1930-yillardagi Buyuk depressiyada ham o‘zining yaroqsizligini isbotlagan. Ular Amerika nafaqat tovarlar, balki xizmatlar, ayniqsa raqamli xizmatlar bilan ham savdo qilishi va bu yerda muvozanat ko‘pincha uning foydasiga ekani, shuning uchun hammasi adolatli ekanini ta’kidlaydi.

Bundan tashqari, bojlar import tovarlarni iste’mol qilish solig‘idir. Uni amerikaliklar to‘laydi, natijada narxlar ko‘tariladi, iqtisodiyot sekinlashadi va yashash qiyinlashadi. Trampning birinchi muddati ko‘rsatganidek, boj to‘lovlaridan xazinaga tushadigan mablag‘lar deyarli to‘lig‘icha Amerika savdo hamkorlarining javob bojlaridan zarar ko‘rgan mahalliy fermerlar va sanoatchilar uchun subsidiyalarga sarflanadi.

«Amerika bojlari prezident Trampga bojlar yoqishi sababli joriy etilmoqda», – deydi Britaniyaning ECIPE tadqiqot markazining xalqaro savdo bo‘yicha eksperti, Trampning birinchi muddatida AQSh bilan savdo muzokaralarida Britaniya manfaatlarini himoya qilgan Devid Henig.

«Tariflarda hech qanday iqtisodiy mantiq yo‘q. AQSh sanoatini qo‘llab-quvvatlash va savdo taqchilligini qisqartirishdan tortib, budjet daromadlarini oshirishgacha bo‘lgan ko‘plab sabablar mavjud. Ularning hech biri ishonarli emas», – deb yozadi u.

Ammo Tramp 2.0 uchun tariflar – faqatgina iqtisodiy «adolat»ni tiklash va xazinani to‘ldirish usuli emas. Ular unga mamlakatdagi o‘z hokimiyatini mustahkamlashga imkon beradi, chunki u bojlarni mamlakatning iqtisodiy va moliyaviy ahvoli uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lishiga qaramay, Kongressni chetlab o‘tadigan farmonlar bilan joriy qiladi. Va aynan ular xalqaro maydonda bosim o‘tkazish vositalarini taqdim etadi.

Agar o‘tgan safar Tramp tariflar orqali Yevropa va Xitoydagi Amerika tovarlari uchun savdo to‘siqlarini olib tashlashga uringan bo‘lsa, bu safar u ulardan siyosiy maqsadlarga erishish uchun foydalanishdan ham toymaydi.

Tramp ittifoqchilarni mudofaaga ko‘proq pul sarflashga majburlamoqchi. Unga Grenlandiya va Kanadani berishni talab qilmoqda. U Ilon Mask va Mark Tsukerberg kabi homiylari egalik qiladigan yirik Amerika biznesining Yevropa tomonidan tartibga solinishidan norozi va Irlandiyadagi Amerikaga tegishli bo‘lmagan daromadlaridan soliq to‘lashni afzal ko‘radigan Amerika kompaniyalarining foyda markazini AQShga qaytarmoqchi.

Bularning barchasi dunyoning barcha mamlakatlari bilan dunyodagi eng boy Amerika bozoriga kirish uchun savdo to‘siqlarini olib tashlash bo‘yicha agressiv muzokaralar mavzusi bo‘ladi – ammo Tramp 2 aprel kuni ularga qarshi e’lon qilgan bojlar joriy etilgandan so‘ng.

AQSh savdo hamkorlari Tramp ularning har biri bilan bitim tuzadi va bu unchalik qimmatga tushmaydi, deb hisoblamoqda. Devid Henig esa Tramp bunday bitimlarni avval ham tuzgani, ammo bu uni kelishuvlarni buzgan holda yangi bojlar joriy etishdan to‘xtata olmaganini eslatadi.

«Tramp hozirgcha kelishuvlarni xohlamadi. U tariflarni istaydi», – deya ogohlantiradi Henig.

«Ozodlik kuni» ortidan «jazo kuni» ham keladi

AQShning sobiq moliya vaziri Lourens Sammers Trampning bojlarini 1970-yillardagi neft shokiga qiyosladi. O‘sha paytdagi kabi, buning oqibati iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyati pasayishi, inflatsiya o‘sishi, ishsizlik ko‘payishi va investitsiyalar kamayishi bo‘lishi mumkin, dedi hozirda Harvard universiteti professori Sammers. «Bu juda jiddiy iqtisodiy chora-tadbirlar», – dedi u Bloomberg’ga bergan intervyusida, «ular tashqi munosabatlar va milliy xavfsizlik uchun ham oqibatlarga ega bo‘ladi».

AQSh fond bozori indekslari Trampning bayonotidan oldin oz miqdorda o‘sish bilan yopilgandi. Biroq savdo urushining ko‘lami ma’lum bo‘lganidan so‘ng, S&P 500 indeksining fyucherslari 2 foizga, Nasdaq 100 esa deyarli 3 foizga pasaydi. Barcha avtomobilsozlik kompaniyalari – Ford Motor, General Motors, Stellantis va Tesla aksiyalari birjadan tashqari savdolarda minusga tushdi. Texnologik kompaniyalar va iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchilari aksiyalari ham tushib ketdi: Nike – 6 foizga, Apple – 5 foizga, Amazon – 4 foizga arzonlashdi.

Dastlabki 20 daqiqa ichida AQShning fond bozori 2 trln dollardan ayrildi.

Trampning iqtisodiy masalalar bo‘yicha maslahatchisi Piter Navarro (u avvalgi prezidentlik muddatida ham import bojlari g‘oyasini ilgari surgan) yakshanba kuni mazkur bojlar orqali AQSh har yili budjetga 700 mlrd dollar (100 mlrd – avtomobillardan, 600 mlrd – qolgan barcha tovarlardan) yig‘ish rejalashtirilayotganini aytgan edi.

Bu ulkan miqdor, deb yozadi Bloomberg sharhlovchisi, Harvard Business Review’ning sobiq muharriri va «Ratsional bozor haqidagi afsona» kitobining muallifi Jastin Foks. Bu hozirgi AQSh bojxona daromadidan qariyb to‘qqiz baravar ko‘p va joriy YaIMning 2,4 foiziga teng. Ayni paytda bojxona tushumlari 1870-yillar boshidan buyon hech qachon YaIMning 2 foizidan oshmagan (o‘shanda ham bu qisqa muddatli ko‘tarilish bo‘lgan), muntazam ravishda esa 1820–1830-yillardan buyon bunday daraja kuzatilmagan. Tramp ko‘pincha 1897–1901-yillarda prezident bo‘lgan Uilyam MakKinli joriy etgan yuqori bojlarga suyanganini aytadi, biroq MakKinli davrida bojlar YaIMning atigi 1 foizini tashkil etgan.

Aslida, hozirgi paytda import ulushi XIX asr yoki XX asrning birinchi yarmiga nisbatan ancha yuqori. Ammo Trampning maqsadi — uni kamaytirish; agar bu amalga oshsa, unchalik katta boj tushumiga erishish mumkin bo‘lmaydi, deya ta’kidlaydi Foks. Bundan tashqari, XIX asrda yuqori bojlar me’yoriy holat bo‘lgan bo‘lsa, XX va XXI asrlarda unday emas. «Tariflarni to‘satdan XIX asr darajasiga oshirish ulkan iqtisodiy shokka aylanadi, oqibatlarini esa bashorat qilib bo‘lmaydi», – deydi Foks.

Yangi choralar «biz taxmin qilganimizdan ancha yomonroq bo‘lib chiqdi», – dedi Piterson xalqaro iqtisodiy institutining katta ilmiy hamkori Meri Lavli. Evercore ISI hisob-kitoblariga ko‘ra, endi o‘rtacha vaznli boj stavkasi 29 foizni tashkil etadi. Bu 20 foizdan ham yuqori – aynan shunday daraja AQSh 1930 yilda proteksionist siyosat doirasida bojlarni keskin oshirganidan keyin kuzatilgan edi. Iqtisodchilarning ma’lumotlariga ko‘ra, bunday choralar vaziyatni faqat og‘irlashtirgan va mamlakatni Buyuk depressiyadan chiqishini sekinlashtirgan.

Yangi bojlar AQShda inflatsiyani kuchaytiradi, iqtisodiyotga qo‘shimcha zarbani esa boshqa davlatlarning javob choralari beradi, deb hisoblaydi Pictet Asset Management bosh strategi Luka Paolini.

«Ozodlik kuni» deb atalgan ushbu choralar ortidan «jazo kuni» keladi. Agar davlatlar javob qaytarmasa, ular zaif ko‘rinadi. Keng ko‘lamli bojlar AQShda retsessiya ehtimolini oshiradi», – dedi u.