Rossiya va Ozarboyjonning propaganda kurashi: Bu nimaga olib kelishi mumkin?

Ozarboyjon samolyoti halokati va uning Rossiya havo hujumidan himoya tizimi tomonidan urib tushirilgani haqidagi taxminlar ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarni keskinlashtirdi. Prezident Ilhom Aliyev Moskvaga nisbatan bir nechta keskin bayonot berdi, Bokuda esa Rossiyaning madaniy markazi «Russkiy Dom»ni yopishga qaror qilindi.

Bu voqealarga javoban, Rossiyadagi propagandistlar Ozarboyjon fuqarolarini mamlakatdan haydab chiqarishga chaqirishmoqda. Ikki davlat o‘rtasidagi informatsion qarama-qarshilik kuchayib bormoqda va bu munosabatlar yanada keskinlashishiga sabab bo‘lishi mumkin.

AZAL samolyoti halokati: voqealar qanday rivojlandi?

O‘tgan yoz oxirida ukrain harbiylari Rossiyaning Kursk oblastiga bostirib kirganida, Vladimir Putin bu haqda izoh bermagan, aksincha, kutilmaganda Bokuga tashrif buyurgandi. U yerda uni prezident Ilhom Aliyev kutib oldi. Ommaga e’lon qilingan suratlarga ko‘ra, ular prezident dachasida oilaviy muhitda uchrashgan, bu esa ularning do‘stona munosabatlaridan dalolat bergandek edi.

Biroq dekabr oyida Boku–Grozniy yo‘nalishida uchgan AZAL aviakompaniyasiga tegishli samolyot Qozog‘istonning Oqtov shahrida majburiy qo‘nish paytida halokatga uchradi. 38 kishi halok bo‘ldi, faqat samolyotning dum qismida bo‘lgan 29 kishi omon qoldi.

Mutaxassislar samolyot Grozniy havo hududiga kirganda uning sun’iy yo‘ldosh navigatsiya tizimlari ishdan chiqqanini taxmin qilmoqda. Bu Rossiyaning radioelektron kurash tizimlari ishlatilgani bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Keyin esa, samolyotga Rossiyaning havo hujumidan himoya tizimi tomonidan raketa urilgani haqida taxminlar paydo bo‘ldi. Bu Ukraina dronlariga qarshi himoya vaqtida sodir bo‘lgan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas.

Hodisadan so‘ng Rossiya nashrlari halokat haqida turli versiyalarni tarqatishni boshladi. Ularga ko‘ra, halokatga samolyot ichida kislorod balloni portlagani yoki uning qushlar galasiga urilishi sabab bo‘lgan.

Bunga javoban, Ozarboyjon prezidenti Ilhom Aliyev Rossiyani hodisada ayblab, rasmiy uzr so‘rash, aybdorlarni tan olish va xolis xalqaro tergov o‘tkazishni talab qildi.

Putin Aliyevga ikki marta qo‘ng‘iroq qilib, uzr so‘radi, o‘z nutqida Rossiya havo hujumidan himoya tizimining faoliyati haqida tilga oldi, ammo samolyot aynan rossiyalik harbiylar tomonidan urib tushirilganini tasdiqlamadi.

Shundan so‘ng, Ozarboyjon xavfsizlikni ro‘kach qilib, Rossiyaning ayrim shaharlariga parvozlarni to‘xtatishni boshladi. Bu orada, Ozarboyjon matbuoti xolis xalqaro tergov talab qilishda davom etdi.

Ozarboyjon jamoatchiligida g‘azabni kuchaytirgan yana bir holat — Rossiya mediasida uchuvchilarning aviadispetcherlar bilan muloqoti rasshifrovka qilingan maqolalar paydo bo‘lishi edi. Taxminlarga ko‘ra, bu axborot Qozog‘iston hukumat manbalari tomonidan jurnalistlarga yetkazilgan.

Ushbu maqolalarda pilotlar qushlar haqida gapirgani va Oqtovga uchish haqida qaror qabul qilgani ta’kidlangan. Ozarboyjonda bu voqeani halok bo‘lgan uchuvchilar xotirasiga nisbatan hurmatsizlik va Rossiya tomonidan aybdorlikni ular zimmasiga yuklashga urinish deb baholashdi.

Fevral oyi boshida esa, Ozarboyjon hukumati Rossiyaning xorijda rus madaniyatini targ‘ib qilishga mas’ul agentligi – «Russkiy dom»ni yopishga qaror qildi.

Ommaviy axborot vositalarida bayonotlar urushi

«Russkiy dom» yopilishiga oid qarordan avval Ozarboyjon hukumatiga tegishli OAVda Rossotrudnichestvo «josuslik»da ayblangan maqolalar chop etildi.

Bu holat sababli Ozarboyjonning Rossiyadagi elchisi Rossiya Tashqi ishlar vazirligiga chaqirildi. Keyingi kuni esa Boku ham xuddi shunday yo‘l tutib, Rossiya elchisini chaqirtirdi va Rossiya nashrlaridagi «asossiz dezinformatsiya»ga qarshi norozilik bildirdi.

Ozarboyjon OAV boshqa masalalarda ham Rossiyaga nisbatan keskin tanqidiy munosabat bildirgan.

Davlat telekanali AZTV Rossiyani 1990 yilda Bokudagi namoyishchilarni o‘qqa tutish va 1992 yilda Qorabog‘dagi Xo‘jali qirg‘inlari uchun aybladi. Shuningdek, u 2020–2024 yillarda Qorabog‘da joylashtirilgan Rossiya tinchlikparvar kuchlarini «xiyonatkor missiya» deb atadi.

Kanal Vladimir Putinni 2020 yildagi ikkinchi Qorabog‘ urushida Bokuni to‘xtatishga urinishda ham aybladi.

Shu bilan birga, Rossiyaning propagandachi nashrlari ham Ozarboyjon haqida shunga o‘xshash keskin bayonotlar bera boshladi.

Rossiyaning «Tsargrad» telekanali siyosiy sharhlovchisi va o‘zini mustaqil deb e’lon qilgan «DNR»ning sobiq davlat xavfsizligi vaziri Andrey Pinchuk Ozarboyjon prezidenti Ilhom Aliyevni «haddan tashqari surbetlik»da aybladi.

«Bunday „do‘stlar“ bilan „to‘g‘ri do‘stlik“ qilish kerak va ularga bo‘ysunishga yo‘l qo‘ymaslik zarur. Agar siz Rossotrudnichestvoni yopayapsizmi? Unda Moskvadagi [asosan ozarboyjonliklar ishlaydigan] «Sadovod» bozorini ham yoping», — deb yozdi Pinchuk o‘z maqolasida.

U, shuningdek, Ozarboyjonga moliyaviy oqimlarni qayta ko‘rib chiqishni taklif qildi, xususan, «Krokus-Siti» va shu kabi boshqa biznes obektlar orqali ozarboyjonlik tadbirkorlar Rossiya jamiyatida chuqur ildiz otganini ta’kidladi.

O‘ta millatchi bloger Vladislav Pozdnyakov esa «Aliyev diasporasini yo‘q qilish»ga chaqirdi. U ozarboyjonlik tadbirkorlarning bizneslarini tortib olish, ularni Ukraina urushiga yuborish yoki fuqarolikdan mahrum qilish, mehnat muhojirlarini mamlakatdan chiqarib yuborish va Ozarboyjon bilan viza rejimi joriy etishni taklif qildi.

«Toqat qilib o‘tirish emas, davlat darajasida javob berish vaqti keldi» — deb yozdi u.

Ozarboyjon va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlar avval ham bir necha bor taranglashgan. Rossiya millatchilari avvalroq Ozarboyjon muhojirlarini mamlakatdan haydash bilan tahdid qilgan, «Rosselxoznadzor» ozarboyjonlik eksportyorlarga qarshi choralar ko‘rib, ularning pomidor mahsulotlarini «sanitariya sabablari» bilan taqiqlagan.

Boku esa Georgiy lentalarini tarqatishga qarshilik bildirgan, propagandachi «Sputnik» agentligining Ozarboyjon bo‘limi rahbarini mamlakatdan haydagan va ayrim rus nashrlariga kirishni cheklagan.

Ozarboyjon va Rossiya o‘rtasidagi aloqalar

2021 yilga ma’lumotga ko‘ra, Rossiyada 475 ming ozarboyjonlik yashaydi.

Ozarboyjon Davlat statistika qo‘mitasi 2023 yilda Rossiya va Ozarboyjon o‘rtasidagi savdo aylanmasi taxminan 4,8 milliard dollarni tashkil etganini ko‘rsatgan. Moskva Boku uchun Turkiya va Italiyadan keyin uchinchi eng yirik savdo hamkori sanaladi. Ozarboyjon Italiyaga asosan neft yetkazib beradi.

Rossiyadagi eng boy insonlar orasida ham ozarboyjonliklar ko‘p. Forbes ma’lumotlariga ko‘ra, 2023 yilda Rossiyadagi eng boy insonlar ro‘yxatining birinchi o‘rnida ozarboyjonlik, «Lukoyl» kompaniyasining sobiq rahbari Vagit Alekperov turgan.

Ozarboyjonlik iqtisodchi, Respublika tadqiqotlari markazi asoschisi Notiq Ja’farlining fikricha, faqat Ozarboyjon emas, Rossiya ham Bokudan iqtisodiy jihatdan mustaqil emas.

Uning ta’kidlashicha, Rossiya, Eron va Ozarboyjon orqali o‘tuvchi «Shimol-Janub» transport yo‘lagi Moskva uchun strategik ahamiyatga ega.

«Ozarboyjonsiz Eronga yo‘l yo‘q va Rossiya bu yo‘nalishga yuzlab million dollar sarmoya kiritishga tayyor», — deydi iqtisodchi.

Ozarboyjon — avtomobil va temiryo‘l tranziti uchun asosiy yo‘ldir. Buni Eron raqamli yuk mashinalarining Ozarboyjon yo‘llarida juda ko‘pligi ham tasdiqlaydi. Rossiya hozir yangi yo‘llar va tranzit koridorlariga tobe bo‘lib qolgan, deydi Ja’farli.

Rossiya propagandachilarining ozarboyjonliklarni deportatsiya qilish tahdidlariga kelsak, iqtisodchi bu Rossiya uchun iqtisodiy jihatdan manfaatsiz ekanini ta’kidlaydi.

«Rossiya hozir ish o‘rinlari emas, ishchi kuchiga muhtoj. Ukraina urushi boshlanganidan beri mamlakatda mehnat resurslarining ulkan tanqisligi yuzaga kelgan. Agar Moskva deportatsiyaga qaror qilsa, bu Rossiya iqtisodiga jiddiy zarar keltiradi», — deb hisoblaydi Ja’farli.

Shu bilan birga, u migratsiya siyosati keskinlashishi mumkinligini istisno qilmaydi, chunki bugungi dunyoda bu umumiy tendensiyaga aylangan.

Boshqa tomondan, Ozarboyjonning qudrati uning Turkiyaga yaqinligida ham namoyon bo‘lmoqda.

«Oxirgi bir necha yil ichida Ozarboyjon va Turkiya bir butun deb qaralmoqda. Rossiya va Turkiya o‘rtasida esa juda katta iqtisodiy manfaatlar bor.

Rossiya turizm, qishloq xo‘jaligi, energetika va boshqa sohalarda Turkiyaga to‘laqonli tobe. Shunday ekan, Moskva Bokuga qarshi keskin choralar ko‘rishda Turkiya bilan munosabatlarini ham hisobga olishi kerak», — deydi Ja’farli.

Ozarboyjonda rus tiliga tahdid bormi?

Ozarboyjon va Rossiya o‘rtasidagi aloqalar faqat iqtisodiyot bilan chegaralanib qolmaydi. Prezident Ilhom Aliyevning shaxsiy hayoti ham Moskva bilan chambarchas bog‘langan.

U Moskva davlat xalqaro munosabatlar institutini (MGIMO) tamomlagan, otasi Haydar Aliyev esa SSSRning yetakchi arboblaridan biri bo‘lgan.

Ilhom Aliyev o‘sha MGIMOda o‘qituvchi sifatida ishlagan, uning rafiqasi va hozirgi vitse-prezident Mehribon Aliyeva esa Moskva tibbiyot institutida ta’lim olgan.

Aliyevlarning qizi Laylo rossiyalik milliarder Aras Agalarovning o‘g‘li Emin Agalarovga turmushga chiqqan (juftlik 2015 yil ajrashgan).

Moskvaning Rublyovkasida esa OCCRP tadqiqotchilari Aliyevlarning ikki uyi borligini aniqlagan.

Ozarboyjon aholisining aksariyati ona tili sifatida ozarboyjon tilini qabul qiladi, biroq rus tili hamon juda ko‘p amaldorlar va elita orasida faol qo‘llanadi.

Ozarboyjonda rus maktablarini yopish masalasi bir necha o‘n yildan beri muhokama qilib kelinadi. Buni turli jamoat arboblari, hukumat va muxolifat vakillari taklif qilgan.

Samolyot halokati bilan bog‘liq ziddiyatlardan keyin bu bahs yana kuchaydi. Taniqli televideniye boshlovchisi Kamron Hasanli va bir necha jamoat faollari davlat maktablarida rus tilida ta’lim berishni to‘xtatishni talab qilmoqda.

Ayni paytda Bokuda o‘n minglab rus millatlilar va rus tilida so‘zlashuvchi ozarboyjonliklar yashaydi.

Poytaxtdagi deyarli har bir maktabda ruscha o‘qitiladigan sinflar mavjud, shuningdek, oliygohlarda rus tilida ta’lim beriladigan fakultetlar va Moskva davlat universiteti (MGU) filiali faoliyat yuritmoqda.

Ozarboyjon ta’lim vazirligi BBC’ga bildirishicha, hozircha davlat maktablarida rus tilida ta’lim berilishini bekor qilish rejasi yo‘q.

Ta’lim sohasidagi mutaxassis ta’kidlashicha, Ozarboyjonda rus tilidagi ta’limni tugatish oson ish emas.

«Bizning rusiyzabon o‘qituvchilar, darslik yozuvchilar, olimlar va o‘qituvchilarni attestatsiya qiladigan komissiya a’zolari bor. Bu tizimni bir zumda bekor qilib bo‘lmaydi, bu jiddiy oqibatlarga olib keladi», — deydi anonim ekspert.

Shuningdek, u rus tilida ta’lim olishga talab juda yuqori ekanini ta’kidlaydi: rus tilini bilmaydigan oilalar ham bolalarini rus sinfiga berishga harakat qiladi, chunki ikki tilni biladigan bolalar kelajakda yaxshi ish topish imkoniyatiga ega.

«Rossiyaning madaniy provinsiyasi»

2000-2010-yillarda rus tilida so‘zlashuvchi bokuliklar orasida ozarboyjonliklarning Rossiya televideniyesi ko‘rsatuvlarida ishtirok etishini maqtash urf bo‘lgan. «Chto? Gde? Kogda?» intellektual o‘yinida ular o‘zlarini zukko, KVNda esa hazilkash sifatida ko‘rsata olardi.

Shuningdek, Moskvada hatto uncha yaxshi bo‘lmagan yozuvchilarning ham asarlari nashr qilinayotgani muhim ekani ta’kidlangan.

«Biz doim rossiyaliklarga bir narsani isbotlashimiz kerakdek tuyulardi, ammo nega?» — deydi o‘z ismini oshkor qilishni istamagan ozarboyjonlik yozuvchi. U Rossiyaning Ukrainaga to‘liq hujumigacha ushbu pozitsiyani qo‘llab-quvvatlaganini tan oladi va buni uyatli deb hisoblaydi.

Dramaturg va teatr rejissyori Ajdar Yulduz bu borada qat’iy fikrga ega: «Madaniyat sohasida biz Rossiyaning madaniy provinsiyasi bo‘lib qoldik va bunga o‘zimiz aybdormiz».

Yulduzning ta’kidlashicha, ko‘plab ozarboyjonlik musiqachilar Moskvada ta’lim olgan, eng iqtidorlilari Rossiyada qolgan, muvaffaqiyat qozona olmaganlari Turkiyaga yo‘l olgan, qolganlari esa vatanga qaytgan.

Teatr sohasida ham Ozarboyjon Rossiyaning kadrlar maktabiga qaram bo‘lib qolgan. Yulduzga ko‘ra, buning asosiy sababi jamiyat tomonidan bu yo‘nalishda yetarlicha talab bo‘lmagani.

U «Russkiy dom» yopilishini qo‘llab-quvvatlashi va bundan rus madaniyatiga qarshi harakat sifatida qo‘rqish kerakmasligini ta’kidlaydi.

«Aslida, Ozarboyjonda rus madaniyati Rossiyaning imperiya siyosatiga qaramay rivojlangan. Hozirgi rus madaniyatiga yoshlar befarq, ammo kitob do‘konlariga kirsangiz, Tolstoy, Chexov, Dostoyevskiy asarlarining ozarboyjon tiliga tarjimalarini topasiz», — deydi Yulduz.

«Rossiya mintaqani yo‘qotmoqda»

Ozarboyjon Fanlar akademiyasi ilmiy xodimi, siyosatshunos Rizvon Huseynov fikriga ko‘ra, Boku va Moskva o‘rtasidagi hozirgi inqiroz Rossiyaning Janubiy Kavkazdagi ta’sirini yo‘qotishining yana bir belgisi.

Uning ta’kidlashicha, yaqinda Armaniston ham Rossiya siyosatiga nisbatan norozilik bildirgan. Yerevan Moskva ikkinchi Qorabog‘ urushida aralashmaganidan ranjigan, bu esa arman-rus munosabatlari yomonlashuviga va Rossiyaning mintaqadagi mavqeyi yanada zaiflashishiga sabab bo‘ldi.

«Rossiya Ozarboyjondan logistika loyihalari bo‘yicha haddan tashqari bog‘liq bo‘lishiga qaramay, ushbu mamlakat samolyotini urib tushirganini tan olmaslikka urinmoqda. Bu esa uning Janubiy Kavkazdagi ta’sirini yanada pasaytirmoqda», — deydi Huseynov.

Siyosatshunosga ko‘ra, Rossiyaning Ozarboyjonga harbiy yo‘l bilan ta’sir o‘tkazish imkoniyati mavjud emas. «Chunki „Shusha deklaratsiyasi“ga ko‘ra, Ozarboyjonga har qanday harbiy hujum Turkiyaga hujum hisoblanadi», — deydi u.

Possovet makoni bo‘yicha ekspert, jurnalist Kirill Krivosheyev esa Ozarboyjon va Rossiya propaganda mediasi o‘rtasidagi bahsni katta media-fenomen deb baholaydi.

«Fojia chindan ro‘y bergan, bu o‘rinda Moskvani haq, deb bo‘lmaydi. Ammo shunday vaziyat hosil bo‘lganki, media muhit odamlarni garovga olib, o‘zi syujyetni kuchaytirmoqda», — deydi u.

Ekspertning ta’kidlashicha, Rossiya va Ozarboyjon media muhitini tashkil etishda bir-biriga o‘xshaydi. Bu mamlakatlarda sabrli amaldorlar va bir-biriga bog‘liq nashrlar tizimi mavjud.

«Ularga hissiyotlarini ochiq sochishga ruxsat berildi, lekin bu ziddiyatni yanada kuchaytiryapti», — deydi u.

Shu bilan birga, bu tortishuvda o‘lkalar rahbarlarining «macholik» obrazi ham katta rol o‘ynayotgani qayd etilgan.

«Aslida, Moskva samolyot halokati bo‘yicha dastlabki hisobot e’lon qilinganidan so‘ng mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishi mumkin edi. Bu holatda Rossiyaning „toji“ boshidan yerga tushmasdi», — deb hisoblaydi Krivosheyev.