Трампнинг эҳтиётсизлиги АҚШ фонд бозорини қулатди — АҚШда кризис хавфи борми?

Инвесторларни Трампнинг олдиндан башорат қилиш қийин бўлган савдо сиёсати тобора кўпроқ хавотирга солмоқда. Бу сиёсат глобал таъминот занжирлари барқарорлигига таҳдид қилмоқда. Оқ уйнинг иқтисодий рецессия (пасайиш) хавфларига нисбатан етарли даражада эътибор бермаслиги эса волатилликни янада кучайтирмоқда. АҚШ фонд бозорида сўнгги кунларда кузатилган кескин пасайиш нималар билан боғлиқ? Президентнинг миллиардер иттифоқчилари қанча йўқотишга учради? Биржалар ва умуман АҚШ иқтисодиётида вазият энди қандай ривожланади? «Медуза» нашри ушбу саволларга жавоб излади.

10 март, душанба куни АҚШ фонд бозори 2022 йилдан бери энг ёмон кунини бошдан кечирди. Бозордаги саросимага Доналд Трампнинг АҚШ иқтисодиётида эҳтимолий пасайиш ҳақида берган баёноти сабаб бўлди. Америка президенти мамлакат «ўтиш даврини» бошдан кечираётганини айтди ва унинг ўзи бошлаб берган тариф урушлари натижасида иқтисодиётда рецессия бошланишини истисно этмади. «Бундай нарсаларни (рецессияни) башорат қилишни ёқтирмайман. Ҳозир ўтиш даври, чунки биз қилаётган ишлар жуда кенг кўламли», — деб тушунтирди Трамп.

Президентнинг эҳтиётсизлик билан айтган ушбу фикри яқин-яқингача Трамп сиёсатидан иқтисодий ўсиш тезлашиши ва фонд бозори қўллаб-қувватланишини кутган таҳлилчиларни ҳам хавотирга солиб қўйди. Энди эса уларнинг ижобий прогнозлари ҳам савол остида қолди.

Бозорларнинг Трампнинг баёнотига реакцияси

Трампнинг сўзлари АҚШ фонд бозорида ҳақиқий бўронни келтириб чиқарди. Инвесторлар унинг баёнотини иқтисодий рецессия ҳақидаги жиддий огоҳлантириш сифатида қабул қилди. Америкадаги йирик компаниялар ҳолатини акс эттирувчи S&P 500 индекси 2,7 фоизга қулади. Энг йирик компанияларнинг акциялари кирувчи Dow Jones Industrial Average («кўк фишкалар») индекси эса 2,1 фоизга пасайди. Технология сектори энг катта зарар кўрди: Nasdaq Composite индекси 4 фоизга қулаб тушиб, 2022 йил сентябридан буёнги энг ёмон натижани кўрсатди.

Бу пасайиш Америкадаги энг йирик тадбиркорларнинг молиявий аҳволида ҳам яққол намоён бўлди. Tesla акциялари 15 фоизга пасайиб, 2020 йилдан бери энг катта қулаши қайд этилди. Бу эса дунёдаги энг бой инсон ҳисобланган Илон Маскнинг қарийб 23 миллиард доллар йўқотишига сабаб бўлди. Amazon раҳбари Жефф Безос 4,3 миллиард доллар йўқотди, Meta асосчиси Марк Цукербергнинг йўқотиши эса 9,5 миллиард долларга етди. Улар билан бирга кўплаб бошқа йирик бизнесменларнинг ҳам бойлиги қисқарди. Bloomberg агентлигининг ҳисоб-китобига кўра, Трампнинг инаугурациясида қатнашган энг бой тадбиркорларнинг йўқотишлари 209 миллиард долларни ташкил этган. Уларнинг компаниялари капиталлашувидаги умумий пасайиш эса фантастик 1,39 триллион долларга етди. Бу Россиядек давлатнинг бир йиллик ЯИМга қарийб тенг.

«Қора душанба»дан кейинги кун Трамп инвесторларни тинчлантиришга уриниб, АҚШда рецессия хавфини кўрмаётганини билдирди. Бу вақтинча барқарорликни таъминлади: 12 март куни S&P 500 индекси савдоларни ўсиш билан бошлади. Бироқ кўп ўтмай президент яна янги баёнот бериб, Канададан олиб кириладиган пўлат ва алюминий импортига тарифларни икки баравар, 50 фоизгача ошириш режасини эълон қилди. Бозор эса ўзининг реакциясини узоқ куттирмади: индекслар яна тушишни бошлади. Кун якунига кўра, S&P 500 индекси 0,8 фоизга, Dow Jones Industrial Average 1,1 фоизга, Nasdaq Composite эса 0,2 фоизга тушиб кетди. Кейинроқ Трамп тарифларни икки баравар ошириш режасидан воз кечди.

«Бозор президентнинг ҳар бир сўзига маҳтал», — дея таъкидлайди Fuller Treacy Money бюллетени муаллифи Йон Триси. Шу билан бирга, The Wall Street Journal нашрига фикр билдирган Key Wealth инвестиция компанияси бошқарувчи директори Жорж Матеёнинг қайд этишича, Трампнинг кейинги баёнотлари бозорга ёрдам бера олмаяпти, чунки асосий ноаниқлик келажакдаги савдо сиёсати билан боғлиқдир. Унинг сўзларига кўра, асосий муаммо тарифларнинг ўзидан эмас, балки уларнинг «бетартиб тарзда жорий қилиниши ва бекор қилиниши» туфайли юзага келган ўта беқарор вазиятдадир.

Трамп сиёсатида инвесторларни нима хавотирга солмоқда?

Трампнинг бир-бирига зид баёнотлари молия бозорида аллақачон ўсиб бораётган беқарорликни янада кучайтирди. Сўнгги ҳафталарда инвесторлар ишончсизликка тушиб қолган эди: республикачининг ҳокимиятга қайтиши билан боғлиқ эйфория унинг иқтисодий сиёсати ҳақидаги хавотирларга тезда ўрнини бўшатди. S&P 500 индекси 19 феврал куни 6144 пункт билан ўз чўққисига чиққан эди, бироқ ўшандан буён 9 фоизга пасайди. Ушбу давомли тушишда нафақат президентнинг шу даврдаги қарорлари, балки бошқа омиллар ҳам таъсир қилган: масалан, айнан шу даврда DeepSeek компанияси томонидан янги сунъий интеллект модели чиқарилиши АҚШнинг технология соҳасидаги устунлигига таҳдид солган эди. Шунга қарамасдан, Трампнинг ўзи ҳам кўплаб бозор иштирокчиларининг ундан кутган умидларини ҳозирча оқламаяпти.

Юқорида таъкидланганидек, кайфият ўзгаришининг асосий сабаби — тарифлар сиёсати. Гарчи Трампнинг тарифларни жорий қилиш режалари сир бўлмаса-да, бозорлар президентнинг савдо урушлари ҳақидаги баёнотларини эътиборсиз қолдириб, асосий эътиборни солиқларни пасайтириш ва тартибга солишларни енгиллаштириш ҳақидаги ваъдаларга қаратган эди. Бироқ ҳақиқат анча мураккаброқ бўлиб чиқди: республикачи президент нафақат тариф урушларини бошлади, балки ўз сиёсатида янада қаттиқроқ чоралар кўришга тайёр эканлигини кўрсатди.

Эслатиб ўтамиз, 4 март куни Трамп Канада ва Мексикадан импорт қилинадиган барча товарларга 25 фоизлик бож тарифлари жорий қилди, Хитой маҳсулотлари учун эса тарифни икки баравар ошириб, 10 фоиздан 20 фоизга етказди. Канада, Мексика ва Хитой АҚШнинг энг йирик савдо ҳамкорлари ҳисобланади: улар билан савдо умумий ташқи савдо ҳажмининг 40 фоизини ташкил этади. 12 март куни эса АҚШга импорт қилинадиган бутун алюминий ва пўлат маҳсулотларига 25 фоизлик тариф кучга кирди, бу эса Европа Иттифоқидан импортни ҳам қамраб олди.

Ўтган ҳафтада, бозор қулашидан аввалроқ, инвестор ва Барак Обаманинг собиқ маслаҳатчиси Стивен Рэттнер The New York Times нашрига ёзган мақоласида, Уолл-стритдаги ҳамкасблари ҳозирча саросимага тушмагани ва умуман олганда Трампнинг сиёсатини қўллаб-қувватлаётганини қайд этган эди. Аммо у бозорда кетма-кет бир неча кунлик пасайиш бўлса, кайфият кескин ўзгариши мумкинлигини таъкидлаганди.

Ўтаётган ҳафта ичида бозор кетма-кет икки кун пасайди ва республикачининг сиёсатидан кутилаётган манфаатлар ҳақидаги гап-сўзлар энди «трампцессия» хавфи — яъни президент қарорлари келтириб чиқариши мумкин бўлган иқтисодий пасайиш ҳақидаги хавотирларга алмашди.

Хўш, Трамп АҚШ иқтисодиётини рецессияга етаклаяптими?

Ҳақиқатан ҳам, тарифлар сиёсати сабаб иқтисодий ўсиш суръатлари секинлашуви ва рецессия хавфи ошди. Трамп томонидан жорий этилган божлар импорт қилинадиган хомашё ва бутловчи қисмларнинг қийматини оширмоқда. Натижада, компаниялар инвестицияларни қисқартиради ва маҳсулот нархларини кўтаради, бу эса қўшимча харажатларни истеъмолчилар зиммасига юклайди. Йел университети бюджети лабораторияси иқтисодчиларининг ҳисоб-китобига кўра, жорий этилган тарифлар ҳар бир ўртача америкаликлар оиласига йилига 1000–1200 доллар қўшимча харажат келтириб чиқаради.

Трампнинг молиявий сиёсатини хавотир билан кузатишнинг яна бир сабаби — давлат харажатларини қисқартириш бўйича унинг кенг кўламли режаси. 2024 йилда АҚШда бюджет дефицити 7,2 фоизга етиши прогноз қилинмоқда, бироқ бу ҳатто анъанавий юқори бўлган давлат қарзи билан биргаликда ҳам Америка иқтисодиёти учун жиддий муаммо яратмаган. Мамлакат инвесторлар ишончидан фойдаланмоқда, доллар эса ҳали ҳам асосий жаҳон захира валютаси бўлиб қолмоқда. Шунга қарамай, Трамп ушбу модел билан боғлиқ хавфларни мунтазам танқид қилиб келади.

Bridgewater ҳеж-жамғармаси асосчиси Рэй Далио CNBC’га берган интервьюсида вазиятнинг жиддийлиги ҳақида огоҳлантирди. Унинг айтишича, «талаб ва таклиф ўртасида жиддий номувофиқлик» юзага келган. Тақчиллик прогноз қилинган 7,2 фоиздан пастроқ — ЯИМнинг пастроқ даражаси, яъни тахминан 3-4 фоизгача қисқартирилиши лозим. Бунинг учун АҚШ ўз бозорларида катта миқдорда давлат қарзи қоғозларини сотиши керак бўлади. Бундай шароитда, дунё Америка долларига бўлган ишончни йўқотиши мумкин, деб таъкидлади Далио. «Биз ушбу муаммони ҳал қилиш билан боғлиқ шокка туширувчи воқеаларнинг гувоҳига айланамиз», – деди у.

Movchanʼs Group инвестиция бошқарув компанияси асосчиси Андрей Мовчан Трампнинг давлат қарзи муаммоларини ҳал қилиш бўйича ташаббусини «иқтисодиётни тузатиш» деб атади. Унинг таъкидлашича, давлат молиясини соғломлаштириш фонд бозорига «дайди пуллар» оқимини камайтиради, чунки илгари бюджет маблағларининг катта қисми иқтисодиёт ривожига эмас, балки спекулятив айланмага йўналтирилган эди. Қисқа муддатли истиқболда бу ҳолат талабни пасайтириб, ҳатто вақтинчалик рецессияга олиб келиши мумкин, аммо узоқ муддатли режада бюджет интизомининг тикланиши иқтисодиётни мустаҳкамлаб, доимий пул босиб чиқаришга бўлган қарамликни пасайтиради, деб тушунтиради у.

Йирик инвестиция банклари иқтисодчилари эса ўз прогнозларини пасайиш томон қайта кўриб чиқмоқда. Goldman Sachs янги савдо чекловлари туфайли АҚШ иқтисодий ўсиш суръати жорий йилда аввал башорат қилинган 2,5 фоиз ўрнига 2,3 фоиз бўлишини тахмин қилмоқда. Шунингдек, банк иқтисодчилари яқин 12 ой ичида рецессия бошланиш эҳтимолини 15 фоиздан 20 фоизга кўтарди ва агар Оқ уй ўз сиёсатини тузатмаса, бу кўрсаткич янада ошиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирди.

Бироқ барча таҳлилчилар ҳам Трамп сиёсати албатта рецессияга олиб келади деб ҳисобламаяпти. Нобел мукофоти совриндори Пол Кругман Америка иқтисодиётининг пасайиши ҳақида олдиндан кескин хулоса чиқармасликка чақирмоқда: «Ишлар яхши кетмаяпти, бироқ «трампцессия» бўлади, деган ҳаддан ортиқ тахминлардан ҳазир бўлар эдим», — деди у. Berenberg Bank бош иқтисодчиси Ҳолгер Шмидинг ҳам CNBC телеканалига берган интервюсида шундай деди: «Менимча, АҚШ иқтисодиёти рецессияга кирмайди. Иқтисодиёт, кўп жиҳатдан, Доналд Трампга қарамасдан барқарорлигини сақлаб қолмоқда».

Фонд бозорини келажакда нима кутмоқда?

Президент Трампнинг иқтисодий сиёсати рецессияга етаклайдими-йўқми, фонд бозори ноаниқликдан кўпроқ азият чекмоқда. Савдо сиёсати билан боғлиқ вазият равшанлашмагунича волатиллик сақланиб қолаверади.

Morgan Stanley бош стратеги Майкл Уилсоннинг башоратига кўра, 2025 йилнинг биринчи ярмида S&P 500 индекси 5500 пунктгача тушиб, ҳозирги даражадан яна тахминан 5 фоизга пасайиши мумкин. Шунга қарамай, йил охиригача бу индекс яна тикланиб, 6500 пунктга (+13 фоиз) етиш эҳтимоли мавжуд. Бироқ, Уилсоннинг фикрича, бозорда беқарорлик сақланиб қолади. У вазият яхшиланишидан олдин янада жиддийлашиши мумкинлиги ва 20 фоизга етадиган кескин пасайиш — тўлиқ бозор қулашини ҳам истисно қилмайди. «Биз ҳозирча бундай нуқтага етганимиз йўқ, лекин вазият тезда ўзгариши мумкин. Шу сабабли эҳтимолий хавфларни ҳисобга олиш муҳим», — дея таъкидлайди у.

Goldman Sachs таҳлилчиларининг ҳисоб-китобларига кўра, Трампнинг Хитой, Канада ва Мексика билан боғлиқ ҳар бир 5 фоизлик тариф оширилиши Америка компанияларининг акциялардан кўрадиган даромадини 1-2 фоизга пасайтиради.

Citi иқтисодчилари эса инвесторларга америка қоғозларидан келадиган фойдани белгилаб олиш ва капитални Хитой компанияларига ўтказишни тавсия қилмоқда. Уларнинг фикрича, бозорнинг чўққи қийматидан 10 фоизга «ўтириши» ҳам АҚШ компанияларини тарк этиш учун етарли сабаб. Америка фонд бозори «пуфак зонасига» кирган ва инвесторларнинг айни дамдаги асосий вазифаси рискларни ошириш эмас, балки мавжуд даромадларини сақлаб қолишга чақиради, деб ёзмоқда Citi иқтисодчилари.

Reuters маълумотига кўра, Goldman Sachs статистикаси шуни кўрсатадики, ҳозирги вақтда хатарнинг асосий манбайи нафақат тарифларнинг ўзида, балки уларнинг беқарор ва прогноз қилиш мумкин бўлмаган тарзда жорий қилинаётганидадир. 5 фоизлик ҳар қандай қўшимча тариф S&P 500 компаниялари фойдасини ўртача 1,5-2 фоизга қисқартиради.