Zaif axborot siyosati, tilsiz parlament va o‘zgarayotgan qarashlar - Ukrainadagi urush va o‘zbek jamiyati

Oxirgi 12 oy ichida ayni urush sabab minglab askarlar va tinch aholi halok bo‘ldi, dunyodagi geosiyosiy tartib, vaziyat keskin o‘zgardi.

Shuningdek, millionlab insonlarni boshpanasiz qoldirdi, emigratsiyani oshirdi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Qochqinlar bo‘yicha agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, 10 milliondan ortiq odam Ukrainani tark etgan. Urush esa davom etmoqda.

Kun.uz muxbiri boshlanganiga 1 yil to‘lgan urush, o‘tgan vaqt davomida undagi o‘zgarishlar, uning o‘zbek jamiyati, davlatchiligi tafakkurida nimalarni o‘zgartirgani va qanday yakunlanishi mumkinligi haqida qator jamoatchilik faollari bilan intervyu o‘tkazdi.

Intervyu mehmonlari jurnalist, tarjimon Karim Bahriyev, yozuvchi Ulug‘bek Hamdam va siyosatshunos Kamoliddin Rabbimov bo‘ldi.

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

— Urushni boshlangandan buyon qanday kuzatyapsiz? U boshlanganda qanday qabul qilgan edingiz-u, o‘tgan davrda o‘sha fikrlaringizda o‘zgarish bo‘ldimi?

Karim Bahriyev:

— Kuzatib yurgan odam sifatida bu urushni Rossiyaning Gruziyadan bir hududni tortib olgani kabi navbatdagi urushi deb o‘yladik. Lekin hayratlantirgan narsa: ikkita bir-biriga juda yaqin xalq edi ruslar va ukrainlar. O‘zlari o‘zlarini yesin, degan bir qarash bo‘lishi mumkin edi, ammo o‘qigan, bilgan inson sifatida yomon voqea bo‘ldi, deb bildik. Boshqa bir davlatlarda (Iroq, Suriya kabi) urush bo‘lsa, dunyo hamjamiyati qabul qilaverar edi, ammo bu urushni barcha keskin qabul qildi. 3 kun ichida bo‘lmasa ham, bir necha oyda yengsa kerak deb o‘ylagandik. Hammamiz Rossiyaning qudratini, armiyasini buyuklashtirgan ekanmiz. Keyin esa, aslida, armiya ham, undagi tartiblar ham korrupsiya botqog‘iga botgan, qurol-yarog‘lari eskirgan, avvalgi ko‘tarinki ruh yo‘q ekan, degan qarashlar bo‘ldi va bugun shunday ekaniga shukr ham qilyapmiz.

Ulug‘bek Hamdam:

— Umumiy qarashlarimda o‘zgarish bo‘lgani yo‘q. Urushni qoralab qabul qilganman va ijtimoiy tarmoqlarda bu haqda postlar ham qoldirganman. Intervyu ham qilingandi. Va hozir ham bu urushni qoralayman. 21-asrda shunday bo‘lishini tasavvurimga sig‘dira olmasdim. Har xil shakldagi urushlarga guvoh bo‘lyapmiz, lekin bunaqa ochiqdan ochiq, butun dunyo ko‘z o‘ngida tuhmat bilan bostirib kirish va o‘zini haq deb hisoblash meni qattiq o‘yga solgan. Bunday narsalar ortda qolib ketdi, 21-asr odami bunday yo‘l tutmaydi deb o‘ylagan edik, lekin chuchvarani xom sanagan ekanmiz. Hozirgi kunda ham g‘orda yashagan odamning tafakkuri bilan ish tutadigan rahbar-liderlar borligiga amin bo‘ldim.

Urush boshlanganda, butun dunyoni larzaga solgan edi. Bugun ham ko‘rib turibmizki, siyosiy, iqtisodiy, mafkuraviy jihatdan butun dunyoni ta’siriga olgan bu urush. Haligacha u yoki bu shaklda Putin siyosatini oqlashga harakat qilayotgan odamlar borligi meni o‘ylantiradi. Ukraina — mustaqil davlat, o‘z kelajagini o‘zi belgilashga haqqi bor, nima bo‘lgan taqdirda ham. O‘yladimki, dunyo ideal jamiyat qurish yo‘lida hali tetapoya bo‘lib turibdi. Bu ma’noda hali juda ko‘p yo‘l bosib o‘tilishi kerak ekan. Bu holatlar ancha-muncha yuragimni parchaladi. Dunyo liderlari, ularning qilayotgan ishlari va boshqalarning hayotini o‘yinchoq bilishi: ko‘p qavatli uylarga bombalar yog‘dirish... Eng yomoni shuki, insoniyat ko‘nikdi shu urushlarga. Yurak «jiz» etmay qo‘ydi.

Kamoliddin Rabbimov:

— Urush boshlangan payt men yo‘lda edim. Tanishlarim telefonda urush boshlandi, deb aytishdi. Ukrainaga qarshi maxsus cheklangan operatsiya o‘tkazayotgandir, degan savol berganimda, ular Ukrainaning yirik shaharlari bombardimon bo‘lyapti, dedi. Bu xabardan larzaga tushganman. Chunki men ham Ukraina tez yiqilishidan qo‘rqqan edim. Putinni yaxshi bilamiz, uning siyosiy qarashlari o‘rganilgan, uning uchun 20-asrdagi eng katta fojia — SSSRning tarqalishi. Ya’ni Putin o‘zining imperialist ekanini yashirmagan. Kecha ham Rossiya parlamentiga murojaatida bir gapni aytdi, bunga ko‘pchilik e’tibor bermadi. Aytdiki, Kollektiv G‘arb bizning kechagi vatanimiz bo‘lgan sobiq ittifoqning eng katta bo‘lagi Rossiyaga qarshi urush olib boryapti. Bu — aniq-tiniq aytilgan fikr. Ulug‘ vatanimiz deganda, sovet ittifoqini nazarda tutyapti va bu bilan qolgan davlatlarning mustaqilligini tan olmasligini bildiryapti. Qolaversa, Ukrainaga qarshi urush ketayotgan bir paytda Rossiyaning Moldovaga qarshi har xil operatsiyalari kuchaygan.

Ukraina tez yengiladi va keyin muqarrar bosim Qozog‘istonga bo‘ladi, deb o‘ylagan edim. Agar Qozog‘iston ustidan strategik nazorat o‘rnatilsa, bu — O‘zbekistonga bosim. Va buni rasmiy Toshkent yaxshi biladi. Yaxshiyamki, Ukraina va uning siyosiy elitasi o‘zining mustaqilligi uchun kurashga mutlaq tayyor ekan. Bu esa O‘zbekiston davlatchiligi uchun judayam katta «bonus». Chunki biz bilmaymizki, Qozog‘iston, O‘zbekistonga bosim bo‘lganda, bizning siyosiy elitalarimiz o‘zini qanday tutar edi. Mana shu tafakkur keyingi bir yilda o‘zgardi, ayniqsa keyingi 6 oyda. Rossiyaning possovet hududida keyingi 20 yilda mahorat bilan parvarishlab borgan geosiyosiy bosimining «dami chiqyapti». Chunki geosiyosiy bosim juda katta intellektual siyosiy jarayon. Migrantlar orqali, axborot orqali, hududiy muammolar orqali signal berish — bularning barchasini jamlaganda, siyosiy elita tafakkurida o‘sha davlatga nisbatan qo‘rquv paydo bo‘ladi.

— Sizningcha, bu urush o‘zbek jamiyati tafakkurida nimalarni o‘zgartirdi?

Karim Bahriyev:

— SSSR Afg‘onistonga bostirib kirib, butun qishloqlarni yoqib yuborgan, go‘daklar o‘lgan edi. Suriya va Iroqda ham urush bo‘layotgan edi. Ya’ni global dunyoda urushlar mavjud edi. Rossiya bizga yaqin bo‘lgani, ertami-kechmi bevosita bizga tegishi mumkin bo‘lgani uchun urushni chuqurroq tafakkur qila boshladik. Jamiyat ham, siyosiy elita ham sekin-sekin o‘zgardi. Avvalboshda neytrallik talab qilindi, O‘zbekiston ikki tarafda ham bo‘lmaydi kabi bayonotlar bo‘ldi. O‘sha paytda «Ozodlik radiosi» so‘rov o‘tkazgan edi, biz ham intervyu bergandik. Agar ukrainaliklar Rossiyaga bostirib kirib, o‘t qo‘yib, bolalarni o‘ldirganda, men Rossiya tarafida bo‘lar edim, chunki u bosqinchi bo‘lar edi, degan javob bergandim.

Chor Rossiyasining bosqinchilik siyosati SSSRga ham o‘tdi. Leninning barcha xalqlar o‘z taqdirini o‘zi belgilaydi, degan va’dasi bor edi, shunga ishongan edi odamlar. Ammo bosqinchilik qilishda davom etdi va endi parchalangan holatda ham shu siyosat davom etyapti. Odamlar ham asta-sekin Rossiyaning imperiyachilik siyosati va tarixdagi bosqinchiliklarini yaxlit holda ko‘ra boshladi. Putinparast odamlar esa haliyam bor. Lekin urush boshlangan vaqt va hozirga qarasangiz, o‘zgarishni sezasiz.

Kamoliddin Robbimov:

— Avvalambor urush O‘zbekiston jamiyatini ikki qutbga ajratdi. Chunki biz unga qadar Rossiya va Ukraina urushi kabi katta bir ehtirosli fenomenni ko‘rmagan edik. Urush boshlangandan keyin O‘zbekiston davlati va jamiyati naqadar Rossiya propagandasi, axborot hududining qurboni ekanini ko‘rdik. O‘zbekistondagi Putin tarafdorlari rus propagandasi qurboni. Ularda ongli tanlash imkoni mavjud emas edi, propaganda esa mahorat bilan qurilgan mashina. Aytmoqchimanki, urush orqali bizning jamiyat axborot nuqtai nazaridan davlatimiz strategik zaif ekanini ko‘rsatdi. Ikkinchidan esa jamiyat o‘z pozitsiyasiga, o‘z manfaatlariga ega emasligini yoki milliy manfaatlarni anglash darajamiz nihoyatda past ekanini ko‘rdik. Chunki urushda kim yengsa, nima bo‘lishi haqida milliy konsensus mavjud emas. Faraz qilaylik, Ukraina yengilib, to‘liq Rossiya nazorati o‘rnatildi va urush tugadi. Buning oqibati O‘zbekiston davlatchiligi uchun halokatli bo‘ladi. Odamlarimiz shu narsani eshitadi, tan oladi ham, lekin baribir Putinni qo‘llashda davom etadi. O‘zbekistondek aholisi 36 millionlik davlatda ijtimoiy so‘rovnomalar o‘tkazilgani yo‘q, bu — noto‘g‘ri narsa. Jamiyatning urushga munosabati muttasil kuzatib borilishi kerak. Chunki O‘zbekistonga axborot bosimi bo‘ladigan bo‘lsa yoki Markaziy Osiyoda geosiyosiy provokatsiyalar bo‘lsa, jamiyat, xalq kim tarafda bo‘ladi, degan savol strategik savol aslida.

Ulug‘bek Hamdam:

— Bu urush noto‘g‘ri ekanini anglagan, bilgan ijtimoiy faollar nari borsa jamiyatning 1 foizini tashkil qiladi, menimcha. Bunday qarashlar nafaqat Rossiya propagandasi mevasi, balki ayni paytda Rossiyada ishlab kelayotganlarning ham bu davlatga bo‘lgan simpatiyasi bilan bog‘liq. Bizni boqyapti-ku, degan tushuncha bor. Migrantlarning mehnati Rossiyaga kerak, aslida. Ya’ni ikki tomonlama teng shartnoma bo‘lyapti bunda. O‘sha pulni boshqa joydan ham topish mumkin. Bir burda non topyapmiz, deya qo‘llab-quvvatlash to‘g‘ri emas. Buning uchun ziyolilarning, ayniqsa yozuvchilar oldida juda katta vazifa bor deb o‘ylayman men: tarixni badiiylik bilan ochib berish kerak.

O‘rta Osiyo, Markaziy Osiyo degan nomlar ham Turkiston nomidan qochish uchun Stalin tomonidan o‘ylab topilgan, degan fikrlar beradi tarixchilar. O‘rta Osiyoni bosib olish tushunchasi Rossiya ziyolilarida ham bor edi. Buyuk yozuvchi Dostoyevskiy kundaligida madaniyatsiz, qoloq O‘rta Osiyoni bosib olib, ularga madaniyat berib, odam qilishimiz kerak, degan ma’nodagi yoziqlari bor. Davlat rahbarlariga ta’siri katta bo‘lgan ziyolilarning. Bu — imperiyachilik siyosati. Bunday siyosat o‘tgan asrlarda qolib ketgani esa haliyam ularga yetib borgani yo‘q. 21-asrda bu holatlar bo‘lishi mumkin emasligini tushuntirishimiz kerak. Putin to‘g‘ri qildimi, noto‘g‘ri qildimi, deb muhokama qilamiz. Biz bunga umuman bo‘lishi mumkin bo‘lmagan hodisa sifatida qarashimiz lozim! Boshqa bir mamlakatga bostirib kirishni mutlaqo mumkin emas hodisa sifatida baholashimiz va pozitsiyamiz shunday bo‘lishi kerak. Shundagina biz urushga, zulmga qaratilgan siyosat mohiyatini tushunib yetamiz. Turkiston ham shunday parcha-parcha bo‘lib ketdi. Turkiy degan nom parchalab tashlandi. Lenin, Stalin kabilarning kelajakda birlashmasin degan siyosati bor edi va afsuski, bu siyosat izchil davom etib kelyapti.

— Urushning o‘zbek davlatchiligi va mustaqilligi uchun ahamiyati bormi va bor bo‘lsa qanday?

Kamoliddin Rabbimov:

— O‘zbekiston, Markaziy Osiyo va butun possovet hududi uchun bu urush strategik ahamiyatga ega. Yuqorida aytganimdek, Ukraina tezda yiqilmagani va keyingi paytda tashabbusni qo‘liga olayotgani — biz uchun tarixiy «bonus». Chunki Markaziy Osiyo shunday bir katta mintaqaki, bu yerdagi Rossiyaning nazorat qilish salohiyati yuqori. Ukraina Rossiya ta’siridan chiqib bo‘ldi. Kavkaz mintaqa sifatida kichik hudud. U yerdagi uch respublika aholisi 15-20 mlnga bormaydi. Markaziy Osiyoda 80 mlndan ortiq aholi yashaydi va bu judayam katta makrohudud. Yiqilayotgan Rossiya imperiyasi eng katta e’tiborni Markaziy Osiyoga qaratyapti. Yaqinda Rossiya o‘zining do‘st davlatlari ro‘yxatini e’lon qildi, unda barcha Markaziy Osiyo davlatlari bor. Agar Ukraina tez yiqilganda, keyingi bosimlar Moldova va Qozog‘istonga bo‘lardi. Chunki Qozog‘istonga bo‘layotgan bosimlar so‘nggi 3 yilda nihoyatda kuchli. Ya’ni Qozog‘iston va Rossiya o‘rtasida strategik sovuqlik shakllanib bo‘ldi, endi ijobiy munosabatga aylanmaydi.

Markaziy Osiyoda keyingi paytlarda tafakkur o‘zgaryapti. Butun dunyoda Rossiya ikkinchi harbiy qudrat degan «afsona» bor edi va bu to‘laqonli afsona ekani ma’lum bo‘ldi. Rossiya armiyasi sovuqqonlik bilan har bir narsani o‘z joyida amalga oshiradigan harbiy mashina emasligi ma’lum bo‘ldi. Ya’ni Ukrainada qilingan xatolar shunchalik ochiq-oydin ko‘rinib turibdiki, mutaxassis bo‘lmagan odam ham ko‘ryapti. Markaziy Osiyo va umumiy possovet hududidagi davlatlar Rossiya tashabbuslariga rad javobi berishga salohiyat topyapti. Ikkinchidan, O‘zbekiston davlatchiligi va Rossiyadagi mehnat muhojirlarimizning oldida Rossiya bo‘ladi yoki bo‘lmaydi degan tanlov mavjud emas. Ikkita tanlov bor: imperialistik Rossiya yoki huquqiy demokratik Rossiya.

Putin Rossiyasi yiqilsa, u yo‘qolib ketmaydi. U huquqiylashadi. O‘sha yerda ishlab yurgan mehnat muhojirlarining haq-huquqlari ko‘proq kafolatlangan bo‘ladi. Bu nuqtai nazardan qaraganda, biz Rossiyaga qarshi emasmiz. Rossiya O‘zbekiston uchun abadiy omil — u bor bo‘lgan, bugun ham bor, kelajakda ahamiyati oshib boradi. Bizning tanlov imperialist — bizni bo‘ysundirishga harakat qiluvchi, arzon ishchi sifatida ko‘ruvchi Rossiyami yoki biz bilan hisoblashadigan huquqiy demokratik Rossiyami, degan masala bor.

Karim Bahriyev:

— Sobiq ittifoq davlatlarining taqdiri mushtarak bo‘layotganini ko‘rish mumkin. Shuning uchun ham biz uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bu urushning nima bilan tugashi. Urush boshlangan paytdayoq agar Ukraina yengilsa, navbat boshqa davlatlarga keladi, degan fikrlar aytildi. Bu fikrda yakdilmiz hali ham. Mustaqilligimiz uchun ahamiyati bor, albatta.

Migrantlar masalasida gapirsak. O‘zbekiston xalqini davlatning o‘zida ish bilan ta’minlash imkonsiz. Chunki har yili millionga yaqin bola tug‘ilyapti. Davlat ming urinish bilan, qo‘shib yozishlar bilan 200-300 ming ish o‘rni yaratadi. Masalan, Bangladeshda 4 ta migratsiya agentligi bor: biri jo‘natish bilan, biri o‘qitish, biri migrantlarning sog‘lig‘i, muammolari bilan shug‘ullanadi, yana birida yordam fondlari bor. O‘zbekistonning hamma joyini zavod-fabrikalarga to‘ldirib tashlasa ham, ish topib berish qiyin, bundan tashqari, ekologiyaga ham to‘g‘ri kelmaydi bu. Odamlarimiz chet elda ishlashga majbur. Davlatning oldidagi asosiy vazifa migrantlarni kasbga, tilga o‘rgatish kerak. Rossiyaning bir bosimidan qutulish uchun migrantlar oqimini rivojlangan davlatlarga yo‘naltirish kerak. Birinchidan, ko‘proq pul topadi; ikkinchidan, til o‘rganadi, tajriba bo‘ladi; uchinchidan, o‘sha yerdagi texnologiya va sohalarni o‘zimizda joriy qiladi. Koreyada ishlab kelib o‘zimizda shunday texnologiyalarni olib kelgan yigitlarni ko‘rganman. Aynan shu rusparastlik omillarini yo‘qotish uchun bu narsalar ustida ishlash kerak.

Intervyuni to‘liq holda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.

Ilyos Safarov sukhbatlashdi.
Tasvirchi va montaj ustasi – Abduqodir To‘lqinov.