Трампнинг тинчликка интилиши — АҚШ заифлигининг тан олиниши. Эксперт Америка президенти ташқи сиёсати ҳақида

Журналист Максим Трудолюбовнинг фикрича, шу мантиқдан келиб чиқилса, Трампнинг ҳаракатлари қабул қилиш мумкин бўлмаса-да, ҳеч бўлмаганда анча тушунарлироқ бўлади. Трамп янги жаҳон тартибини яратиш билан эмас, АҚШ фаолиятидаги чекловларни олиб ташлаш билан шуғулланмоқда. Россия билан муносабатлар илиқлашуви эса айнан шу парадигмага тўлиқ мос келади — худди 50 йил аввал Хитой билан бўлганидек.

Трампнинг партиявий дастури

Ҳиссиётлар туфайли Доналд Трампнинг аслида тартибсиз ва ақлсиз инсон эмаслигини кўриш мураккаблашмоқда. У муайян сиёсий куч манфаатларини ифода этади ва шу маънода ўзига хос изчиллик билан ҳаракат қилмоқда. Унинг MAGA ҳаракати Трамп ва унинг тарафдорлари «сўл радикализм» деб ҳисоблаган барча нарсага қарши кураш олиб бормоқда. «Ҳақиқий таҳдид ўнг радикаллар томонидан эмас. Ҳақиқий таҳдид сўл радикаллар томонидан келади, — деганди Трамп ўз митингларининг бирида. — Ташқи кучлардан келадиган таҳдид ички таҳдиддан кўра камроқ мудҳиш, хавфли ва жиддийдир. Бизнинг асосий таҳдидимиз – ички хатарлардир».

Трамп нишонини «прогрессивизм» дея аниқроқ таърифлаш мумкин. «Прогрессив» ва «прогрессивизм» тушунчалари Америка сиёсий контекстида бир қатор қарашларни ўз ичига олади: жамиятда бойлик ва имкониятларни тенгроқ тақсимлашга интилиш; ижтимоий ва иқтисодий муаммоларни ҳал қилишда давлатнинг фаол роли; бизнесни кучлироқ тартибга солиш; озчиликлар, аёллар ва бошқа заиф қатламлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш; экологик ташаббусларни қўллаб-қувватлаш ва иқлим ўзгаришига қарши курашиш. Аввалги маъмуриятларнинг бу йўналишлардаги қарорларини Трамп маъмурияти ҳозир изчил равишда 180 даражага ўзгартирмоқда.

Ташқи сиёсатда эса вазият мураккаброқ. АҚШнинг ҳозирги маъмурияти ўзидан олдингиларнинг, жумладан, Иккинчи жаҳон урушидан кейинги даврда ҳам республикачилар, ҳам демократлар қўллаб-қувватлаган сиёсат асосларига путур етказмоқда. Бу асослар президент Вудро Вилсон давридан бошлаб шаклланган. Улар қаторига интернационализм; иттифоқчилар билан яқин алоқалар; қадриятлар асосида уларни қўллаб-қувватлаш (дунёда демократияни қўллаб-қувватлаш); эркин савдо тамойилларига содиқлик; давлат чегаралари орқали одамларнинг нисбий эркин ҳаракатланиши киради.

Аввалги сакрият маъмуриятлар нуқтайи назаридан буларнинг барчаси Америкага фойда келтирган — Ғарб дунёсида АҚШнинг сиёсий ва бутун дунёда ҳарбий устунлигини мустаҳкамлаган; Америка бизнесига ёрдам берган; АҚШга турли малакага эга ишчи кучини — фермерлардан тортиб муҳандисларгача жалб қилиш имконини берган.

Ҳозирги маъмурият эса, аксинча, бу нарсаларнинг барчаси фақат Американи заифлаштирган, деб ҳисобламоқда. Иттифоқчилар Иккинчи жаҳон урушидан кейинги ўнлаб йиллар давомида ўз ривожланган иқтисодиётларини қуриб, «тинчлик дивиденди», яъни аслида АҚШнинг ядровий қалқони ва НАТОнинг жамоавий хавфсизлик тизимига таянган, лекин уларни қўллаб-қувватлаш учун етарли даражада ҳисса қўшмаган. Эркин савдо эса арзон ишчи кучига эга мамлакатларга ўз маҳсулотлари билан АҚШ бозорини тўлдириб, Америка ишлаб чиқарувчиларини сиқиб чиқариш имконини берган. Миграция масаласи эса ҳар қандай жамиятда салбий жиҳатдан кўрсатиш осон бўлган ўта оғриқли мавзу ва Трамп ҳаракати буни катта муваффақият билан амалга оширмоқда.

Трамп сулҳи: АҚШ заифлигини тан олиш

MAGA ҳаракатининг нуқтайи назаридан қараганда, бугунги АҚШ ўнлаб йиллар давом этган хато ташқи сиёсат туфайли заифлашган ва Америка энди бундай сиёсатни олиб боришга қурби етмайди. Шу сабабли Трамп доимий равишда кризис, заифликлар, муаммолар ҳақида гапириб, АҚШни «учинчи дунё мамлакати», деб атаб келади, бу эса унинг мухолифларини ғазаблантиради, чунки улар буни ватанпарварликка зид, деб ҳисоблайди. Американинг «улуғворлиги»ни қайта тиклашга чақирувчи баландпарвоз шиорлар, ақлга сиғмас даражада муболағалар, Трамп доимо ошириб-тошириб кўрсатадиган бошқа мамлакатларга, жумладан, Украинага ёрдам миқдорлари («350 миллиард доллар» — бу рақам уч баробар ошириб кўрсатилган), халқаро ёрдамнинг кўплаб турларидан воз кечиш — буларнинг барчаси АҚШ имкониятларининг чексиз эмас, балки чекланганлигини тан олишдир.

«Американи яна буюк қилайлик» шиорини айнан шу нуқтайи назардан тушуниш мумкин — яъни Америка буюклигини йўқотди ва бу буюкликни қайта тиклаш керак. Яқинда АҚШда фаолият олиб бораётган шотландиялик тарихчи Нил Фергюсон шу ҳақда ёзган эди. У тарғиб қиладиган «Фергюсон қонуни»га кўра, ҳар қандай буюк барқудрат давлат мудофаа харажатларидан кўра, қарзни ёпиш учун кўпроқ маблағ сарфласа, буюк барқудрат давлат мақомини йўқотиш хавфига эга. Бугунги АҚШда вазият айнан шундай: Конгресс бюджет бошқармаси баҳоларига кўра, 2025 йилда қарзлар бўйича фоиз тўловлари 950 миллиард доллардан ошади, мудофаа харажатлари эса тахминан 860 миллиард долларни ташкил қилади.

Кўплаб экспертлар фикрича, қарзни ёпиш учун харажатлар ўсиб бораётгани сабабли Америка иқтисодиёти ўзининг барча қудрати ва долларнинг жаҳон захира валютаси сифатидаги барқарор позициясига қарамасдан, бунга дош беролмайди. Бугунги АҚШ энди дунёдаги ягона буюк барқудрат давлат эмас, ягона қутб ҳам эмас, балки оқилона халқаро сиёсат асосларини унутган мамлакатдир, деб ёзганди яқинда АҚШнинг Яқин Шарқ бўйича собиқ элчиси ва бир неча президент маъмуриятларида (ҳам республикачи, ҳам демократ) Миллий хавфсизлик кенгаши ходими бўлиб ишлаган Деннис Росс.

Россия сиёсатчилари ва пропагандачилари Америка гегемонлигини қоралай бошлаганда, ҳозирги Оқ уй улар билан баҳсга киришмайди. Жорий маъмуриятнинг ўзи ҳам бу гегемонликдан унчалик рози эмас ва уни таъсир қилиш воситаси эмас, балки ортиқча юк деб ҳисоблайди. Американинг хориждаги сўнгги йирик ҳарбий операциялари тўлқини — Афғонистон, Ироқ ва Ливия Америка имкониятлари захирасини тугатишга хизмат қилди.

Энди эса ресурсларни ички муаммоларни ҳал қилишга йўналтириш лозим. Бу позиция қўллаб-қувватлаётган энг ёрқин вакил — АҚШ вице-президенти Жей Ди Вэнсдир. «Биз иқтисодиётимизни ўзимиз истаганимиздек кучли, дея ортиқ ёлғондан кўрсата олмаймиз. Уолл-стритнинг бахтига қарши, биз долларлар ва дериватив шартномалар билан урушларни олиб бора олмаймиз, — деган эди у Вэнс Сенатда чиқиш қила туриб. — Барча пулларимизни Украинада совуришдан кўра ўз ишлаб чиқариш салоҳиятимизни қайта тиклаганимиз яхши эмасми?»

American Enterprise Institute консерватив тадқиқот маркази вакили, тадқиқотчи Мэтю Континеттининг таъкидлашича, Трамп «нол суммали ўйин» тоифасидаги тушунча билан фикрлайди. Унинг нуқтайи назаридан қараганда, ҳар қандай муносабатларда, ҳар қандай зиддият ва битимларда ғолиб ва мағлуб томон бор — ҳар икки томонни қониқтирадиган манфаатли «win-win» сценарий Трамп учун мавжуд эмас. Боз устига, у шахсиятнинг, энг аввало ўзининг кучига қаттиқ ишонади. Ҳар қандай мулоқот ва музокараларда унинг учун суҳбатдош билан яхши алоқа муҳим, бу эса суҳбатдош томонидан Трамп шахсиятининг улуғворлигини тан олиш лозимлигини англатади, гарчи бу артистлик ёки одамларнинг кўзи учун бўлса ҳам.

Украина ва Россия Трамп учун нимани англатади?

Украинадаги уруш муҳимлиги жиҳатидан Трамп учун биринчи даражали масала эмас. АҚШ Конгрессига яқинда қилган мурожаатида у бир соатлик ички масалаларга бағишланган монологдан сўнг Украина ва Россияни эслаб ўтди. Россиянинг Украинага қарши уруши Трамп вақтида бошланмаган ва буни у ўзининг эмас, Жо Байденнинг уруши деб ҳисобайди, шу сабабли бекор қилиниши лозим бўлган нарсаларнинг узун рўйхатидан жой олган.

Бунда «Трамп олами»да Украинанинг позицияси унчалик ҳавас қиларли эмас. Трамп учун Украина — иттифоқчи, бироқ у қарам иттифоқчи, яъни харажат объекти, даромад манбайи эмас. Володимир Зеленскийнинг ҳаракатларини Трамп АҚШдан пул ва хавфсизлик кафолатларини олишга интилиш сифатида қабул қилади ва уларни беришни истамайди. Чунки ҳозир Украина жуда оғир вазиятда, шунинг учун Трамп мантиғига кўра, буни тан олиш ва урушишни бас қилиш керак, чунки ҳар қандай можарода ғолиб ва мағлуб бўлади. Трамп ва Зеленский ўртасидаги ўнгланмаган шахсий муносабатлар ҳам Украина фойдасига бўлмаяпти.

Россия эса Трамп учун мутлақо бошқа ўринни эгаллайди. Москва иттифоқчи эмас, балки АҚШ билан иқтисодий жиҳатдан минимал даражада боғлиқ бўлган мустақил барқудрат давлатдир. Россия шарқий томонидан АҚШ билан чегарадош, қадриятлар жиҳатидан эса Трамп унчалик хушламайдиган Европага мойил эмас, балки унга қарши бўлган давлатдир. «Нол суммали ўйин» нуқтайи назаридан, Украинага қарши урушда Россиянинг қўлида кўзир қарталар бор, Украинада эса ҳеч вақо йўқ.

Бунга қўшимча равишда Путин аллақачон америкалик ҳамкасбининг хусусиятларини пухта ўрганиб олган ва унга хушомад қилишни канда қилмайди ва Трамп ҳам буни дарҳол сезади. Трамп Россия билан урушишни истамайди ва буни бемаънилик деб ҳисоблайди. Шу билан бирга, Россия тарихий жиҳатдан АҚШнинг антагонисти бўлиб қолади, шунинг учун унинг ҳарбий, газ ва Арктика соҳасидаги имкониятларини чеклаш АҚШ сиёсий кун тартибида мавжуд бўлиб қолаверади.

Кўплаб одамлар Трампнинг ҳаракатларида янада нозик мантиқни кўришга интилмоқда ва Россия билан муносабатларни тиклашга уриниш ортида Россия ва Хитой ўртасида низо келтириб чиқариш истаги ётишига эътибор қаратмоқда. Бундай баёнотлар Трамп жамоаси томонидан ҳам билдирилган. «Биз Путинни ўз хоҳишига зид бўлган ҳаракатларга мажбур қиламиз... Биз унинг Шимолий Корея билан илгари бўлмаган иттифоқини бузишга уринамиз. Унинг Эрон билан ҳам аввал бўлмаган иттифоқи бор. У Хитой билан ҳам кўп йиллардан бери кузатилмаган иттифоқ тузди», — деганди Трампнинг Украина ва Россия бўйича махсус вакили Кит Келлог ўз интервюларидан бирида.

Кремлпараст таҳлилчилар бу мавзуни яхши билишади ва олдиндан тайёргарлик кўришган. «Трампнинг махсус ҳарбий операцияни якунлашга интилиши ортида келажакда Хитой ва Россияни ажратиш истаги яширинган бўлиши мумкин, — дейди қаттиқ лоялист ва Европага нисбатан превентив ядро зарбасини қўллаб-қувватловчи шахс Сергей Караганов. — Бу мутлақо рационал ҳисоб-китобдир. Аммо, Трамп Россия ва Хитойни ажратишга муяссар бўла олмаслиги бошқа масала».

Кремлга мойил бўлмаган таҳлилчилар ҳам бу стратегия иш бермаслигини таъкидлашмоқда. «Россия барибир Хитой билан қолади, чунки Хитой ишончли ва Путиндан ҳеч нарса талаб қилмайди. Американинг эса эртага янги президенти келиб, яна Путинни етарли тарзда демократ эмас, дейиши мумкин», — деган эди «Медуза» нашрига интервюда Россия Ташқи ишлар вазирлигининг собиқ ходими, Россиянинг Украинага кенг кўламли босқинига қарши норозилик сифатида давлат хизматидан истеъфога чиққан Борис Бондарёв.

Тинчлантириш ўрнига вайронгарчиликлар

АҚШ-Россия-Хитой учбурчагида ҳозиргига ўхшаш бир ҳолат аввал ҳам бўлган. Бу «тинчлантириш» деб аталган ва 1970-йиллар бошларида республикачи президент Ричард Никсон раҳбарлигида Америка ўша вақтда омма қўллаб-қувватламаётган Виетнам урушига нуқта қўйишга уринаётган эди. АҚШ ҳамда СССР ўртасидаги бу уруш ва қуролланиш пойгаси иқтисодиётга катта босим ўтказганди.

СССР Чехословакияга бостириб кириб, ғарб давлатларининг ғазабига дучор бўлаётган пайтлар эди, лекин шунга қарамасдан, АҚШ совет иттифоқи билан муносабатларни илиқлаштиришга тайёр эди. Натижада АҚШ, СССР ва Ғарбнинг 33 мамлакати Ҳелсинки якуний актини имзолади. Бу ҳужжат Иккинчи жаҳон урушидан кейин Европада шаклланган чегараларни белгилаб берди. Моҳиятан бу келишув СССРнинг Шарқий ва Марказий Европадаги таъсир доирасини легитимлаштириш тўғрисидаги келишув эди.

АҚШ ва СССР кўмаги билан икки Германия бир-бирини мавжуд чегараларда тан олди, бу эса улкан давлатлар ўртасидаги қарама-қаршиликни юмшатди. Стратегик қуролларни қисқартириш бўйича музокаралар бошланиб, СССР Америкадан ғалла сотиб ола бошлади, космосни ўзлаштиришда ҳамкорлик қилди ва Европага нефт ҳамда газ етказиб беришни йўлга қўйди. Шу билан бирга, АҚШ Никсон ташрифи орқали Хитойнинг дипломатик изоляциясини бекор қилди, бу эса кейинчалик иқтисодий алоқалар ва Хитой иқтисодий мўъжизаси учун замин яратди.

Бугунги вазият ўша даврга ўхшаш бўлиб, фақат Россия ва Хитой ўрин алмашган. Хитой энди ўша пайтдаги СССР каби дунё сиёсатидаги иккинчи қутбдир. Вашингтон эҳтимолий равишда Россияни халқаро изоляциядан чиқариш ва G7’га қайтаришга тайёр, бироқ бу Пекин билан алоқаларни совуқлаштириш эвазига бўлиши мумкин. Лекин Москва ҳам, Пекин ҳам олдинги хатоларни такрорламасликка қарор қилган — бу сафар улар бир вақтнинг ўзида ҳам Ғарб, ҳам қўшниси билан низога киришишни истамайди.

Никсоннинг Хитой билан муносабатларни яхшилаши интернационализм сиёсати мероси бўлиб, бугун Трамп айнан шу тизимни бузишга ҳаракат қилмоқда. Никсон АҚШ қудратини дунё дипломатиясидаги фаол иштирок орқали мустаҳкамлашни мақсад қилган бўлса, Трамп ўз стратегиясини халқаро мажбуриятлардан воз кечиш ва АҚШнинг халқаро алянслардаги иштирокини минималлаштириш устига қурмоқда. 1945 йилдаги Ялта-Потсдам жараёни ёки янги Ҳелсинки жараёнлари намунасида қандайдир катта геосиёсий келишув контурлари ҳозирча кўзга ташланмаяпти.

Ҳозирча маълум нарса шуки, Вашингтон йирик барқудрат давлатларнинг хатти-ҳаракатлари учун халқаро чекловларни бекор қилишни истамоқда. Бу чекловлар БМТ Низоми ва ХХ асрнинг иккинчи ярмида қабул қилинган халқаро шартномаларда белгилаб қўйилган. Россия аллақачон бу чекловларни ўзига нисбатан маълум бир даражада бекор қилиб бўлган.

«Чегара рус аскари қадами етган жойдан ўтади ва бу ҳолда давлат бундан пароканда бўлмаслиги керак», — деган гап бор русларда. Трамп эса шунга ўхшаш мантиқ бўйича ҳаракат қилмоқда, фақат тўғридан тўғри уруш эмас, дипломатик ва савдо усуллари билан.