“Газ экспортида иқтисодий мантиқ бўлиши керак” — Шуҳрат Расул

Охирги 7 йилда Ўзбекистонда газ қазиб олиш 28 фоизга камайди. Шунга қарамай, бу ресурсни четга сотиш ҳамон давом этмоқда. Бундан 5 йил олдин газ экспорти 2025 йилдан бошлаб тўхтатилиши айтилганди, бу рўй берадими, қазиб олишдаги пасайиш ниҳоят тўхтайдими, номаълумлигича қолмоқда. Kun.uz бу борада иқтисодчи Шуҳрат Расулнинг фикрлари билан қизиқди.

Газга бўлган талабнинг етарлича қондирилмаётгани қиш ойларида Ўзбекистон иқтисодиётига катта зарба бўлмоқда.

Мамлакатда газ қазиб олиш ҳажми 7 йилдирки тўхтовсиз камайиб боряпти. Статистика агентлиги маълумотига кўра, 2024 йил давомида газ қазиб олиш ҳажми 44,59 млрд куб метрни ташкил этган бўлиб, 2023 йилнинг мос даврига нисбатан қарийб 2,1 млрд куб ёки 4,5 фоизга қисқарган.

Расмий рақамлар охирги 7 йилда газ қазиб олиш қарийб 28 фоизга ёки 17 млрд куб метрга камайганини кўрсатмоқда.

Мутасаддилар бу тенденцияни мавжуд конлардаги нисбатан осон қазиб олиш мумкин бўлган захираларнинг камайиб бораётгани билан изоҳлайди. Чуқурроқ қатламлардан газ қазиб олиш ва янги конларни ўзлаштириш учун ажратилаётган маблағларнинг самараси эса ҳозирча кўзга ташланмаяпти. Kun.uz бу борадаги саволлар билан иқтисодчи Шуҳрат Расулнинг фикрлари билан қизиқди.

“Қуриган қудуқлар компенсация қилинмаяпти”

Иқтисодчининг сўзларига кўра, газ ҳам, нефт ҳам ҳар доим янги қудуқлар очиб турилсагина барқарор қазиб чиқариш кўрсаткичларини ушлаб туриши мумкин.

“Ўзбекистонда 370 та газ қудуқлари бўлса, ҳар йили 10-15 таси қуриб қолади. Қуриб қолганини компенсация қилиш учун камида 15 ё 20-25 та янги қудуқлар очиш керак. Мустақиллик давридан бери Ўзбекистонда газ саноатида шу муаммо – қудуқлар қурийди, лекин уларни компенсация қилиш кам бўлган.

1990 йилларда 68 млрд метр куб газ қазиб чиқарилган. 2024 йилги статистика бўйича эса 44 млрд куб. У пайтда аҳолимиз 20 миллион эди, ҳозир салкам 40 миллионга етди. Объектив сабаблар бор. Ҳукуматнинг аргументлари ҳам ўринли: совет даврида очилган, ер сатҳига яқин бўлган дебетлар ҳаммаси олиб бўлинди, ҳозир чуқур дебетлар қолди. Бунинг учун мураккаб технологиялар керак. Ўзбекистон ўзининг газ саноати потенциали билан 5-6 минг метр пастдаги газ қудуқларини ўзлаштира олмайди. Бизга соҳанинг мутахассислари, илғор технологиялар керак. Бунинг учун трансмиллий компаниялар бор, лекин улар Ўзбекистонга қизиқиш билдирмайди, чунки дунёда дебет яқин бўлган газ, нефт конлари кўп. Улар бирор жойдан газ қазиб олмоқчи бўлса, харажатлари камроқ, лекин тез ўзлаштириладиган жойларга қизиқиши катта бўлади.

Сурхондарёдаги энг катта кон – “Мустақилликнинг 25 йиллиги” 10 йиллар олдин Американинг Chevron ва Британиянинг British Petroleum компаниялари томонидан ўзлаштирилмасдан ташлаб кетилган, унинг чуқурлиги ва харажатларни қоплашидан келиб чиқиб шундай қарор қабул қилган бўлишлари мумкин.

Худди шундай нефт саноати ҳам 20 йилдан бери муттасил тушиб боряпти. Нефт саноати 2000 йилларда бир ёки икки йил Ўзбекистоннинг ички талабини қондириш даражасига етган, ўшанда бир йилда 4 млн метр кубдан зиёд газ қазиб чиқарилган. Ундан кейин ҳар йили қазиб олиш динамикаси пасайиб боряпти. Сабаби, юқорида айтганимдек, қазиб олинган қудуқлар компенсация қилинмаяпти.

Бундай муаммо ривожланган давлатларда ҳам бўлган. Масалан, 70-80-йилларда АҚШ нефт қазиб олиш бўйича биринчи рақамли давлат эди, лекин 2000 йилдан 2010 йилларгача биринчи ўнталикка ҳам кирмай қолди, охирги 5-6 йилда яна 1-ўринга чиқди. Ёки Индонезияни оладиган бўлсак, 70-80-йилларда нефт қазиб олиш бўйича етакчилик қилган ва нетто экспортёр бўлган, лекин бугунги кунда нетто импортёрга айланди. Ўзининг эҳтиёжини 20 фоизга ҳам қоплолмай қолди. Бизнинг ҳам тақдиримиз Индонезияга ўхшаб қоляпти”, – дейди у.

“Газ экспортида иқтисодий мантиқ бўлиши керак”

Ўзбекистон 2023 йилда илк марта табиий газнинг нетто импортёрига айланган эди ва бу келгуси йилларда ҳам давом этиши мумкин. Статистика агентлиги маълумотига кўра, Ўзбекистон 2024 йил давомида Россия ва Туркманистондан 1,7 млрд долларлик газ сотиб олган. Бу – 2023 йилга нисбатан 2,4 баробарга, 2022 йилга нисбатан 6 баробарга кўп.

Ўтган йили, шунингдек, газ экспорти қиймат жиҳатдан 18 фоизга ошиб, 628 млн долларга етган. Ички тақчиллик шароитида экспортнинг тўхтамаётгани эса саволли масала бўлиб қолмоқда.

“Расмийлар газ экспортини 2025 йил 1 январдан тўхтатилади, ички эҳтиёжлар қондирилмаяпти, газ маҳсулотларидан товар номенкулатурасига урғу бериб ўзимиз қайта ишлаймиз деб айтган эди. Шу бугунги кунда экспорт тўхтадими йўқми, менда бундай маълумот йўқ, очиқ манбаларда ҳам маълумот йўқ. 1 январдан Хитойга экспорт тўхтатилиши керак.

Давлат ишида ҳам самарадорлик, иқтисодий мантиқдан келиб чиқиб қилинади. Бугунги кунда Ўзбекистон Россиядан олаётган газнинг 1000 метр кубини Хитойга экспорт қилаётган ўзбек газидан арзон олаётган бўлса, тўхтатмасликда мантиқ бор. Лекин агар тескариси бўлса, албатта тўхтатиш керак. Биз қиммат газ олиб, арзонга Хитойга газ экспорт қилсак, бу иқтисодий мантиқсизлик бўлади”, – дейди Шуҳрат Расул.

Эслатиб ўтамиз, Ўзбекистонда табиий газ қанча нархда импорт ва экспорт қилинаётгани “тижорий сир” сифатида, очиқланмай келади.

Мадина Очилова суҳбатлашди