“Совуқ уруш” даврининг энг зўр жосуси – Полша армияси полковниги Ғарбга қандай қочиб кетганди?

1981 йилда Полша армияси зобити бўлган шахс КГБни доғда қолдириб Америкага қочиб кетади. Полковник унвонига эга бўлган бу одам НАТОга қарши тузилган Варшава шартномаси ташкилотида ишлаб келган ва ғарбликларга махфий режаларини юбориш билан шуғулланган. Кейинчалик КГБ бир неча марта уни Америкада ўлдиришга уринади, бироқ бунинг иложи бўлмайди.

Ўтган асрнинг иккинчи ярмида Ғарб махфий хизматлари билан ҳамкорлик қилганлар фақат КГБ ва СССР ташқи разведка хизмати ҳамда армияси зобитлари эмасди.

Улар орасида социалистик лагерга кирувчи давлатлар ҳарбийлари ва махфий хизмат ходимлари ҳам бор эди. Полша армияси зобити Ришард Куклинский ана шулардан бири бўлган.

У Москва томонидан НАТОга қарши тузилган Варшава шартномаси ташкилоти сафида хизмат қилган ва қарийб 10 йил давомида ташкилотга тегишли махфий ҳужжатларни Американинг Марказий разведка бошқармасига узатиб келган.

Бугун Россияда зўравон тузум бўлган советларнинг махфий ҳужжатларини МРБ ёки Британиянинг МИ ташкилотига бериб келганларни сотқин деб аташади. Бироқ бошқалар ҳақида бундай деб бўлмайди.

Советлар томонидан мажбуран тиқиштирилган социалистик тузумда яшаган Полша бугун Россиядан фарқли равишда Куклинскийни миллат қаҳрамони деб атайди. Полшаликларга кўра, у жонини хатарга қўйиб зўравон совет тузумига қарши курашган.

Куклинский ким эди?

1930 йилда Варшавада ишчилар оиласида туғилган Ришард Куклинский Германия ва СССР томонидан Полша босиб олинганда 9 ёшда бўлган. Ана шу ҳодиса Иккинчи жаҳон урушининг бошланишига сабаб бўлганди.

Ришарднинг отаси босқинчи немислар ва советларга нафрат билан қарарди. Ўшанда советлар Брест қалъасидан нарёққа ўтмаган ва Варшавани немислар босиб олганди.

Иккинчи жаҳон урушида Ришарднинг отаси Полша халқ армияси сафига қўшилади ва партизан сифатида немисларга қарши курашади. Кўп ўтмай у қўлга тушади ва Германиядаги концлагерларнинг бирида вафот этади.

Полша совет армияси томонидан озод қилинганда поляклар аввалига СССРдан хурсанд бўлишади. Уруш Германия ҳудудига ўтгач советларнинг Полшани қўйиб юбормаслиги ва социалистик тузум ўрнатиб, ўзига вассал давлатга айлантириши ойдинлашади.

Шундан сўнг поляклар бир неча марта советларга қарши қўзғолон уюштиришади, бироқ енгилишади. Ана шундай қўзғолонларнинг энг йириги 1944 йил 1 августдан 2 октябргача Варшавада ўтказилади.

Қўзғолон совет армияси томонидан аёвсиз бостирилади. Шундан сўнг СССРга қарши бўлган барча қатағон қилинади. Варшава қўзғолони пайтида 14 ёшда бўлган Ришард Куклинский советларнинг ҳеч кимни аямайдиган қаттиққўл сиёсатини кўриб, билиб турганди.

Уруш тугагандан сўнг ўтказилган Подстам конференциясида АҚШ президенти ва Британия бош вазирининг Сталиндан “Полшани тинч қўйиш” ҳақидаги талаби наф бермайди. Охир-оқибат Полша Москванинг таъсир доирасига тушиб қолади.

Қачон бўлса ҳам советлардан ва коммунистик партиядан ўч олишни ният қилган Ришард Куклинский Полша ишчилар партиясига аъзо бўлиб киради. Бу давлатда коммунистик партия шундай деб номланган.

Ўша пайтда ҳарбий кадрлар етишмасди. Шу сабабли Куклинскийни тез орада ҳарбий хизматга чақиришади ва рота командири вазифасига тайинлашади. Шундан сўнг унинг лавозими жуда тез кўтарилиб боради.

1955 йилда СССР НАТОга қарши куч сифатида Варшава шартномаси ташкилотини тузади. Бу ташкилотга асосан Шарқий Европадаги социалистик лагерга кирувчи давлатлар аъзо бўлганди.

Кўп ўтмай унвони ва лавозими ошган Куклинский Полша томонидан Варшава шартномаси ташкилотига юборилади. Куклинский муҳим ташкилотда ишлар экан, советлардан ўч олиш учун пайт пойларди. Тез орада шундай кунлар келади ва у америкаликлар билан алоқа ўрнатади.

Америкаликлар билан ҳамкорлик

Куклинскийнинг америкаликлар билан ҳамкорликни қачондан бошлагани ҳақида бир нечта тахмин бор. Уларнинг бирига кўра, полшалик зобит Ветнамга борганида МРБ ходимлари билан учрашиб, ҳамкорликка рози бўлган.

Маълумки, 1965-1975 йилларда Ветнамда Шимол ва Жануб ўртасида уруш бўлиб ўтди. “Ветнам уруши” деб ном олган бу урушда шимолликларни СССР бошчилигидаги социалистик давлатлар, жанубликларни эса АҚШ қўллайди.

Жанглар айни қизиган 1967 йилда Куклинский Варшава шартномаси ташкилоти томонидан Ветнамга юборилади. У бу ерда қарийб 2 йил хизмат қилади ва 1968 йил охирроқларида Полшага қайтади. Куклинский Ветнамда эканида МРБ ходимлари билан алоқа ўрнатади ва уларнинг фойдасига ишлашга рози бўлади.

Куклинскийнинг ўзи ҳамкорлик бошқача тарзда бошланганини маълум қилган. Унинг айтишича, 1972 йилда у АҚШнинг Швейцариядаги элчихонасига ҳамкорлик қилиши ҳақида ёзиб юборади.

Ҳамкорликнинг сабаблари ҳақида гапирганда у бир нечта сабабни келтирган. Жумладан, азалдан коммунистик тузумни ёмон кўргани, сўнг 1968 йилда Чехословакия социалистик тузумдан воз кечишини эълон қилганда совет армияси Прагани аёвсиз тарзда қонга ботирганининг гувоҳи бўлганини айтган.

Прагада тўкилган қонлар қаттиқ таъсир қилган Куклинский совет армияси Полшани ҳам ўшандай қонга ботирмаслиги учун ҳаракат қилишга аҳд қилади.

Бундан ташқари, 1970-йиллар бошларида Полшада бир неча марта ишчилар намойиши бўлиб ўтади ва улар ҳам куч билан бостирилади. Куклинский буларнинг барчасини кўриб турарди.

Куклинский америкаликлар билан қарийб 10 йил ҳамкорлик қилади ва бу давр ичида Варшава шартномаси ташкилоти ҳамда советларга тегишли бўлган 40 мингга яқин махфий ҳужжатларни уларга беради.

Совет жосуслари ва ҳарбийларидан фарқли ўлароқ, Куклинский “ўз хизматлари” эвазига америкаликлардан бир цент ҳам пул олмаган. Буни унинг ўзи ҳам айтган, кейинчалик МРБ раҳбарлари ҳам тасдиқлаган.

Куклинский америкаликларга берган махфий ҳужжатлар орасида қуйидагилар бўлган:

·      Совет стратегик ядровий кучлардан фойдаланиш режалари ва шартлари ҳақидаги ҳужжатлар;

·      янги қуроллар – Т-72 танки ва Стрела-1 зенит-ракета тизими бўйича тактик ва техник ҳужжатлар;

·      Полша ва ГДРдаги ҳаво ҳужумидан мудофаа базаларининг жойлашуви нуқталари. Унда душманни чалғитувчи сохта объектлар ва қуролларни жойлаштириш орқали сунъий йўлдош кузатувини чалғитиш ҳақидаги махфий маълумотлар бўлган;

·      НАТО қўшинларига қарши уруш пайтида СССРга тегишли қуролли кучларни стратегик жойлаштириш бўйича режалар;

·      кенг миқёсдаги можаро юзага келган тақдирда Варшава шартномаси ташкилотига аъзо давлатлар армияларини назорат қилиш механизми;

·      Албатрос лойиҳаси. Яъни Полша, СССР ва Болгария ҳудудида қурилган, глобал можаролар юз берганда армия гуруҳларини бошқариш ва алоқа қилиш учун қўмондонлик ҳамда бошқарув марказларини жойлаштириш учун мўлжалланган учта таснифланган ерости бункерлари ҳақида маълумотлар;

·      Яна бир неча ўнлаб бошқа замонавий совет қурол тизимлари ва электрон уруш қўлланмалари ҳақида маълумотлар.

Ўшанда МРБ Варшава шартномаси ташкилотига аъзо давлатларнинг миллий армиялари СССР Қуролли кучлари бош штабига бевосита бўйсуниши ҳақидаги маълумотларга эга бўлади.

Масалан, Москва Полша қўмондонлигининг ваколатларини совет генералларининг буйруқларини бажарувчи офицерлар мақомига тушириб қўйганди.

Умуман олганда Куклинский тақдим этган ҳужжатлар туфайли Ғарб Варшава шартномаси ташкилотига аъзо давлатларнинг ҳарбий соҳадаги кўплаб махфий маълумотларига эга бўлади.

Америкага қочиш

Куклинский америкаликлар билан ҳамкорлик қилар экан, хавф туғилганда уни океан ортига қочириб юбориш режаси ҳам аввалдан тайёрлаб қўйилганди.

1980-йиллар бошларида КГБ ва СССР Мудофаа вазирлиги Варшава шартномаси ташкилотига тегишли бўлган махфий маълумотлар МРБга ошкор бўлаётгани важидан яширинча тафтиш ўтказа бошлайди.

Шундан сўнг Куклинский америкаликларга ўзи ва оиласини океан ортига олиб кетиш лозимлигини, акс ҳолда фош бўлиши мумкинлигини билдиради.

1981 йил охирроқларида МРБ махсус операция ўтказади ва Куклинский ҳамда унинг оила аъзоларини Америкага олиб кетади. Шундан сўнг КГБ “сотқин” ким эканини билади.

Америкаликлар Куклинскийнинг “хизмат”ларини юксак баҳолайди. Жумладан, 1982 йилда МРБ раҳбари Уилям Кейси президент Роналд Рейганга ёзган мактубида “Сўнгги 40 йилда ҳеч ким коммунизмга ушбу полякчалик катта зиён етказмаган”, деганди.

Куклинскийга Америкада “Юксак жосуслик хизматлари учун” медалини беришган. У Америка тарихида бу мукофотни қўлга киритган ягона хорижлик ҳисобланади.

Суд, сиртдан ўлим жазоси ва миллий қаҳрамон

Куклинский Америкага қочиб кетгани ошкор бўлгач Варшавада дарҳол унга жиноят иши қўзғатилади. Сўнг у билан бирга ишлаган барчани сўроқ қилишади. Бироқ ҳеч ким унинг америкаликлар билан ҳамкорлик қилганини билмасди.

1984 йил май ойида суд бўлиб ўтади. Судя Куклинскийни давлатга хиёнат қилганликда айбдор деб топади ва унга сиртдан олий жазо – ўлим ҳукми берилади.

1989 йилда Горбачёв бошлаган сиёсий ва иқтисодий ислоҳотлар туфайли нафақат СССРдаги, балки Шарқий Европа давлатлари, жумладан, Полшадаги вазият бироз юмшайди.

Шунда Куклинскийнинг иши қайта кўриб чиқилади ва унга берилган ўлим жазоси 25 йилг қамоқ жазосига алмаштирилади.

1991 йилда СССР парчаланиб кетгандан сўнг Полшада тузум батамом алмашади. Коммунистик тузум йиқитилиб, ўрнига Европа оиласига қўшилишни режа қилган бошқа тузум келади.

Шундан сўнг советлар даврида қатағон бўлган поляклар қаҳрамон, СССРга хизмат қилганлар эса сотқинлар деб атала бошланади.

Жумладан, Куклинскийга ҳам муносабат тубдан ўзгаради. 1995 йил Варшава суди ундан барча айбловларни олиб ташлайди ва Куклинскийни бутунлай оқлайди.

Суднинг Куклинскийни оқлаш ҳақидаги қарорида “Совуқ уруш” даврида поляк полковниги ўз мамлакати фойдаси учун ишлагани таъкидланади. Шу тариқа Куклинский сотқиндан миллий қаҳрамонга айланади.

Кейинги ҳаёти ва ўлими

Куклинский оиласи билан Америкада яшар экан, икки ўғлидан айрилади. 1993 йилда кичик ўғли Богдан денгизда сайр қилиб юрганида яхта ағдарилиб кетади ва у ҳалок бўлади. 1994 йилда катта ўғли Валдемарни рақамсиз юк машинаси университет ҳовлисида уриб кетади. Оқибатда у ҳам нобуд бўлади.

Куклинский бир неча марта ҳар икки ҳолат ҳам қотиллик эканини, КГБ ундан ўч олиш учун ўғилларига суиқасд уюштирганини айтади.

Гарчи йўллар очилган бўлса-да Куклинский ватани Полшага илк бор 1998 йилда кела олади. У 2004 йилда юрак хуружига учраб Флоридадаги уйида вафот этади. Ўшанда Куклинский 73 ёшда эди.

Унинг жасади бир неча ойдан сўнг Полшага келтирилади ва Варшавадаги ҳарбийлар қабристонига дафн этилади. Шундан сўнг Полшадаги сиёсий ҳаракатлар президентга мурожаат қилиб, Куклинскийга ўлимидан сўнг генерал унвонини беришни сўрашади.

Бу иш 2016 йилда амалга ошади. Президент Анжей Дуда даврида Полша мудофаа вазири Куклинскийга Бригада генерали унвонини бериш ҳақидаги буйруққа имзо чекади.

2014 йилда Куклинскийнинг ҳаёти ҳақида полшалик киноижодкорлар томонидан “Жек Стронг” номли филм суратга олинади. Жек Стронг – бу Куклинский америкаликлар билан ҳамкорлик қилган даврда унинг махфий номи бўлган.

Ғайрат Йўлдош тайёрлади.