Жаҳон | 11:58 / 19.01.2025
13070
5 дақиқада ўқилади

Жексон-Вэник тузатиши: уни бекор қилиш АҚШ–Ўзбекистон алоқаларида нимани ўзгартиради?

АҚШ давлат котиби лавозимига номзод Марк Рубио Марказий Осиё давлатларига нисбатан Жексон-Вэник тузатишини “эскилик сарқити” деб атади ва уни бекор қилиш кераклигини айтди. Хўш, бу тузатиш ўзи нима? У бекор қилинса, нима ўзгаради? Сиёсатшунос Камолиддин Раббимов Kun.uz'даги колонкасида шу ҳақда сўз юритди.

Video thumbnail
{Yii::t(}
Ўтказиб юбориш 6s

АҚШда ҳокимият алмашмоқда. Сайланган президент Доналд Трамп 20 январдан бошлаб президентлик ваколатларини бажаришга киришади. Янги сайланган АҚШ президентлари ваколатини бажаришга киришишидан олдин, энг муҳим давлат лавозимларига номзодларни олдиндан тайёрлаб қўйишади. Трампнинг АҚШ давлат котиби лавозимига асосий номзод – Марк Рубио. Марк Рубио шу кунларда Марказий Осиё бўйича муҳим баёнот билан чиқди. У Марказий Осиё давлатларига нисбатан Жексон ва Вэник тузатишини “эскилик сарқити” деб атади ва бутунлай олиб ташлаш тарафдори эканини айтди.

Бу тузатиш совуқ урушнинг қоқ чўққисида, 1974 йилда қабул қилинган. Бу тузатиш АҚШнинг “Савдо тўғрисидаги қонуни”га киритилган эди. Икки конгрессмен – Ҳенри Жексон ва Чарлз Вэникнинг ташаббуси билан, ўша 1974 йилда СССРдаги инсон ҳуқуқлари бузулиши, жумладан совет фуқароларига эмин-эркин кўчиб кетиш ҳуқуқи берилмаётганига қарши, жазо чораси сифатида ушбу тузатиш киритилган эди.

Ўша вақтлари СССР кўплаб яҳудий миллатига мансуб ўз фуқароларининг Исроилга кўчиб кетишига тўсқинлик қилар эди. Қолаверса, бошқа давлатларга кўчиб кетмоқчи бўлганлар ҳам бу ҳуқуқидан фойдаланиши жуда қийин эди. Ушбу тузатиш киритилиши оқибатида, СССР маҳсулотларига бож бир неча баробар оширилади, СССРга Америка товарлари экспорти ҳам чекланади.

Бу СССРга аввало сиёсий, қисман иқтисодий таъсир қилади. Қисман дейишга сабаб, СССРнинг асосий савдо-иқтисодий ҳамкорлари – социалистик лагер давлатлари эди. Умуман, СССР ялпи ички маҳсулотида ташқи савдонинг улуши катта бўлмаган, мутахассисларнинг айтишича, тахминан 5-6 фоиз атрофида бўлган.

1987 йилда СССР президенти Михаил Горбачев Исроилга кўчиб кетишга тўсқинликларни тўлиқ олиб ташлайди. 1991 йилга келиб, СССР тўлиқ қулагач, бу тузатиш янги пайдо бўлган мустақил давлатларга нисбатан автоматик равишда сақланиб қолади. Шу билан бирга, 1994 йилдаёқ, ўша даврдаги АҚШ президенти Билл Клинтон бу тузатишдан воз кечиш вақти келганини айтади.

Шунга қарамай, бу тузатиш ҳалига қадар баъзи мустақил давлатларга нисбатан, жумладан, Ўзбекистон ва Қозоғистонга нисбатан сақланиб қолмоқда. Бунинг сабаблари кўп. Марк Рубиога қадар олдинги АҚШ сиёсатчилари, давлат котиблари ҳам бу тузатишдан воз кечиш вақти келганини кўп айтишган.

Аввало айтиш керакки, бу тузатиш ҳозир фақат рамзий шаклда сақланиб қолмоқда. Реал ҳаётда АҚШнинг на Ўзбекистон билан, на бошқа қўшни давлатлар билан савдо-иқтисодий ва сиёсий муносабатларида Жексон–Вэник  тузатиши таъсир кучига эга эмас. АҚШ қонунчилигига кўра, ҳатто бу тузатиш тўлиқ ишлаб турган вақтда ҳам, президент ва давлат котибининг ушбу тузатиш ҳосил қиладиган санкцияларни бир йилга ёки маълум муддатга бекор қилиб туруш ҳуқуқи бор ва бу ҳуқуқ жуда кўп марта ишлатилган.

Иккинчидан, бу тузатиш назарда тутган инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ муаммолар аллақачон собиқ СССРда, тарихда қолиб кетган. Бугун на Ўзбекистон ва на бошқа МО давлатлари миграция, эмиграцияга тўсқинлик қилмайди. Албатта, минтақа давлатларида инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ муаммолар ва нуқсонлар ҳозир ҳам кам эмас. Лекин Жексон-Вэник тузатиши назарда тутган шаклдаги инсон ҳуқуқлари муаммолари, бугун минтақа давлатларида мавжуд эмас. Минтақанинг бирон бир давлати, собиқ СССР каби тоталитар табиатга эга эмас. Қолаверса, минтақадаги умумий тенденция – ҳуқуқий давлатчиликни англаш ва шакллантириш томон кетмоқда.

Хўш, Марк Рубионинг ушбу тузатишни олиб ташлаш бўйича баёноти, олдинги даврдаги сиёсий лидерларнинг баёнотидан нимаси билан фарқ қилади? Аввало, бу сафар республикачилар нафақат президентлик курсисини эгаллади, балки Сенат ва Вакиллар палатасида ҳам кўпчилик ўринларни қўлга киритди.

Яъни, олдинлари бирон бир давлат котиби шундай ташаббус билан чиққанда, рақиб партия бу лойиҳага вето қўярди. Бу сафар, ушбу ташаббусни охиригача олиб бориш учун республикачиларда тўлиқ мандат мавжуд.

Қолаверса, гарчи бу тузатиш сақланиб қолганда ҳам, бу Ўзбекистон–АҚШ муносабатларига реал соя солаётган омил эмас. Балки, бу тузатиш АҚШ бюрократияси нақадар катта, ҳаракатланиши қийин бўлган, ўзаро тийиб туриш ва рақобат сабаб рационализмдан анча чекинган бошқарув модели юзага келганини кўрсатиб турувчи тарихий “реликт” эканига ишора қилиб туради.

Камолиддин Раббимов,
сиёсатшунос

Мавзуга оид